Naked Among Wolves
31 december 2016
Dinsdag 20 december. Ik heb een afspraak met Rob Fransman voor onze jaarlijkse lunch. We zitten in restaurant Het Bosch aan het Jollenpad in Amsterdam-Zuid. We kijken uit over de Nieuwe Meer. Volgens de website wanen we ons aan het Como meer, maar dat valt tegen. Het is koud en mistig. Maar binnen genieten we van een heerlijke lunch.
Enkele jaren geleden heb ik een boek van Rob uitgegeven met columns over het Demjanjuk-proces. Sindsdien houden we contact, waarvoor, moet ik eerlijk zeggen, Rob meer loyaliteit aan de dag legt aan onze vriendschap dan ik. Maar goed, hij is met pensioen en ik ben nog druk.
We praten over de kinderen, zijn broer, zijn nieuwe Mercedes, en natuurlijk over de oorlog. Onlangs hebben we nog gemaild over de Berg-Stichting in Laren, waar Rob als kind na de oorlog lang gewoond heeft als wees en niet altijd naar genoegen. Hij praat over zijn broer die de oorlog in een kast heeft doorgebracht en altijd heeft gedaan alsof de oorlog niet bestond. Het fijne aan Rob is zijn humeur en zijn zelfspot. Als hij glunderend vertelt over zijn vele zakelijke mislukkingen in de mode, werkt dat heel aanstekelijk en drempelverlagend.
Ik heb hem aangeraden zijn memoires op papier te zetten. Dat heeft hij voor een deel al gedaan. Hij heeft op zijn website al verschillende artikelen staan. Ik heb hem aangeraden deze artikelen aan elkaar te schrijven zodat er een samenhangend verhaal ontstaat. Als hij door krijgt dat ik nog niet al zijn artikelen gelezen heb, is hij gemaakt boos met een glimlach. Rob is fijn gezelschap.
Als ik 130 euro afreken voor onze heerlijke lunch (slik!), stoot hij me nog even aan. Ik moet op Netflix kijken naar Naked Among Wolves. Een aanrader. Ik beloof het te doen. Op de parkeerplaats nemen we afscheid en rijdt hij nog steeds glunderend en blij weg in zijn nieuwe (tweedehands) Mercedes, dik in de zeventig. Een liefhebber van het leven.
De kerstvakantie lijkt daarvoor een goede gelegenheid. Op Tweede Kerstdag zetten we de film van Duitse makelij op.
‘In 1958 publiceerde de Oost-Duitse schrijver Bruno Apitz (1900-1979) een rauwe roman die zou uitgroeien tot de ultieme bestseller in de DDR. Naked Among Wolves is gebaseerd op persoonlijke herinneringen van de auteur zelf. De communist Apitz werd al in 1937 door de nazi’s naar concentratiekamp Buchenwald gedeporteerd en zat daar gevangen tot de bevrijding in 1945. Net als de roman begint deze aangrijpende verfilming in maart 1945, als de Pool Zacharias Jankowski een driejarig Joods jongetje Buchenwald binnensmokkelt in een koffer. Jankowski hoopt zijn beschermeling verborgen te kunnen houden voor de SS. Dat lukt niet: al gauw wordt het kind ontdekt door Pippig, een politiek gevangene die in het kamp te werk is gesteld. Pippig heeft medelijden met het jongetje en besluit hem op zijn beurt te verstoppen. Pippigs leidinggevende André Höfel, tevens lid van het communistische verzet in Buchenwald, is echter doodsbang dat de SS ontdekt wat er gaande is. Hij bezweert Pippig dat het kind op de eerstvolgende trein naar het kamp Bergen-Belsen moet worden gezet. Maar Pippig is vastbesloten op het jongetje te passen en besluit hem bij zich te houden.’ Aldus de beschrijving op internet.
We kijken naar een remake van de Oost-Duitse film Nackt unter Wölfen uit 1963. Het boek is enkele jaren geleden door Uitgeverij Cossee in de Nederlandse vertaling uitgebracht. Het boek was in de DDR een daverend succes. Er zijn meer dan twee miljoen exemplaren van het boek verkocht in Oost-Duitsland. Logisch, communisten trotseren het fascisme. Dat heet de ‘politiek van herinnering’. Het nawoord van Susanne Hantke in het boek is uitermate boeiend. Het verhaal is op waarheid gebeurd; het Buchenwald-kind heeft echt bestaan. Later is Stefan Jerzy Zweig in Israël gevonden. Hij was te klein om zich veel te herinneren, maar het staat vast dat de moed van zijn vader hem door de oorlog heeft geleid. Het staat niet vast dat Bruno Apitz in Buchenwald in contact is geweest met Stefan Jerzy Zweig.
In het artikel van Susanne Hantke wordt zorgvuldig de ontstaan- en drukgeschiedenis van de roman Nackt unter Wölfen beschreven. Daaruit volgt dat de auteur de partijlijn moest volgen en zich verschillende vormen van censuur heeft moeten laten welgevallen. Dit is eigenlijk wel informatie die de kijker van de film moet weten. Het wordt daardoor ook duidelijk dat het meer een film is over het verzet tegen de nazi’s dan een film over de Holocaust. Het kind is wel Pools-Joods, maar het verhaal staat geheel in het teken van verzet en strijd tegen het fascisme.
Maar de vraag is nu. Is het een goede film? En welke criteria moeten we daarvoor aanleggen? Wanneer is een film over nazi’s en slachtoffers in een concentratiekamp geslaagd? Dat is een lastige vraag. Ik zou zeggen als het een waarheidsgetrouw en overtuigend beeld geeft van het kampleven. Voor zover ik kan beoordelen is dat hier wel het geval, maar er moet een maar volgen, vrees ik. De belangrijkste (of populairste) kampfilms zijn films waar kinderen een prominente rol spelen. La vita è bella, Boy in the Striped Pyjamas en Son of Saul zijn veelbekeken en geroemde films waarin kinderen een rol spelen in het kampleven. Het lijkt alsof het harde en wrede leven in een concentratiekamp alleen niet meer genoeg is. We hebben daar nog aanvullend kinderen bij nodig om verder geschokt te raken, zo lijkt het. Anders kan ik het niet verklaren waarom al deze films (mede) om kinderen draaien. En daarmee laten de filmmakers het vermoeden op zich te streven naar (overbodig) effectbejag.
Naked Among Wolves is een harde film. Meerdere keren hebben we onze blik moeten afwenden. Ook Rob Fransman heeft de film in eerste instantie niet uit gekeken. Hij heeft later weer moed verzameld en de film afgekeken. ‘Zeldzaam echt naar mijn smaak. Zo moet het geweest zijn. De wreedheid… Enfin…,’ aldus Rob. Ja, misschien heeft hij daarin gelijk, maar voor mij mag iets meer aan de verbeelding worden overgelaten. Iets subtieler en verfijnder, graag. We hoeven misschien niet alles te zien. Niet zoveel bloedspatten tijdens de martelingen; meer uitleg waarom de nazi’s zo hardvochtig waren. De nazi’s waren niet alleen onmenselijk wreed omdat het criminelen en sadisten waren (dat waren velen ook), maar omdat het KZ-systeem dat vereiste. Als je de gevangen ontmenselijkt is het ook makkelijker ze te vermoorden. Dat was een bewust systeem waarop getraind werd. Dat was succesvol, hoe belachelijk dat ook klinkt. Dat is volgens mij ook de reden waarom er maar weinig nazi’s na de oorlog berouw hebben getoond. Men streed een gerechtvaardigde oorlog (ook tegen de Joden) Het gespuis moest als een vorm van lijfsbehoud en voor de toekomst van het land uit de weg geruimd worden, nadat de laatste energie middels arbeid uit de gevangenen was geperst. Als dit soort informatie op een informatief-didactische manier toegevoegd zou zijn, dan krijgt de film een meerwaarde ten opzichte van de huidige gruwelijke versie.
Ook moest ik denken aan de Delftse TU-student Frans van Hasselt, verzetsleider tegen wil en dank. Hij was geen vechter en geen held, maar sprak zich wel uit tegen het ontslag van Joodse docenten en hoogleraren, waaronder de Joodse hoogleraar rechten Carel Josephus Jitta. Hij wilde volgens zijn geweten handelen. Na zijn toespraak werd spontaan besloten te staken. De Duitsers sloten de universiteit. In de zomer van 1941 wordt Frans van Hasselt opgepakt. Via het Oranjehotel werd hij overgebracht naar Buchenwald waar hij op 10 september 1942 overleed. Van Hasselt was een van de eersten die zijn stem liet horen. ‘Zijn morele moed kan inspiratie dienen in het huidige tijdsgewricht,’ aldus Onno Sinke in Cogiscope (december 2016).
In Buchenwald zaten veel meer politieke gevangenen met een dergelijke achtergrond. Als dit ook aandacht zou krijgen in de film, naast het expliciete geweld, dan zou dat een meerwaarde hebben opgeleverd.
Holocaust in het nieuws
Nieuwsbrief Kazerne Dossin, de Belgische tegenhanger van Kamp Westerbork, 20 december 2016. ‘De geschiedenis van morgen maken we vandaag. Hoe willen we herinnerd worden? Kazerne Dossin wenst u voor 2017 de moed om hiernaar te handelen.’
Camp Rivesaltes, G-geschiedenis, 21 december 2016. Een doorgangskamp in het zuiden van Frankrijk. Via Drancy werden de Joden naar Auschwitz gedeporteerd.
NOS Journaal, 23 december 2016. Voor de oorlog geëmigreerde Duitse Joden verhuizen in grote getalen van Groot-Brittannië naar Duitsland in verband met de Brexit. Voormalig Duitse Joden kunnen nationaliteit terugkrijgen en doen dit nu in toenemender mate. Door de Brexit verhuizen veel Joden van Londen naar Berlijn.
‘Woedend Israël bouwt door ondanks VN-resolutie’, de Volkskrant, 28 december 2016. VN-Veiligheidsraad neemt een resolutie aan waarin Israël gesommeerd wordt de bouw van nieuwe nederzetting onmiddellijk en volledig te staken. De resolutie wordt mogelijk gemaakt doordat de VS geen veto uitspreekt over de resolutie. ‘Minister van Defensie Avigdor Lieberman sprak op voorhand over een ‘anti-Israëltribunaal’. Hij maakte zelfs een vergelijking met de rechtszaak tegen de Joods-Franse officier Dreyfus, die rond 1900 ten onrechte werd veroordeeld wegens spionage.’ Commentaar: Het huidige beleid in Israël blijft wringen. Na de Holocaust is de vorming van de staat Israël door de Verenigde Naties mogelijk gemaakt. Nu eist Israël blijvende steun voor een politiek die breed wordt ontraden, namelijk het verder koloniseren van Palestijns grondgebied om straks bij een tweestatenoplossing, indien deze er komt, een stevige onderhandelingspositie te hebben. Je zou verwachten dat een land die zijn bestaansrecht geschonken heeft gekregen van de VN, zich iets gelegen laat liggen al de talloze VN-resoluties.
‘Morele moed. Frans van Hasselt, verzetsleider tegen wil en dank’, Cogiscope, december 2016, door Onno Sinke.
Gerton van Boom