Joodse klokkenluiders

Hoe Alfred Wiener en David Cohen de wereld waarschuwden voor nazi-Duitsland

Piet Hagen

Al vanaf 1918 nam de anti-Joodse agressie in Duitsland verontrustende vormen aan. De Duitser Alfred Wiener besloot daarom het antisemitisme te bestrijden door alle uitingen daarvan te documenteren en zo de bevolking te waarschuwen. Toen Hitler aan de macht kwam vluchtte hij vanuit Berlijn naar Nederland, waar hij een bondgenoot vond in David Cohen, die sinds lang actief was voor de Joodse zaak en zich nu inzette voor de opvang van Joodse vluchtelingen in Nederland.

Samen richtten Wiener als directeur en Cohen als voorzitter het Jewish Central Information Office (jcio) op, dat vanuit de Jan van Eijckstraat in Amsterdam Joodse gemeenschappen, media, overheden en inlichtingendiensten in binnen- en buitenland informeerde over de gevaren van het nationaalsocialisme. Tussen 1934 en 1939 heeft het jcio zo’n twaalfhonderd persberichten en andere publicaties uitgegeven om de wereld te waarschuwen.

Toen premier Colijn in 1939 de vrees uitsprak dat deze activiteiten de Nederlandse neutraliteit in gevaar konden brengen, werd het bureau verplaatst naar Londen. Tot op de dag van vandaag is de Wiener Library, zoals de nieuwe naam luidt, een van de belangrijkste documentatiecentra op het gebied van racisme, antisemitisme en Holocaust.

In Joodse klokkenluiders beschrijft Piet Hagen het werk van Wiener in Duitsland, Nederland, Amerika en Engeland. Daarnaast schetst hij zowel de bijdrage van Cohen aan het informatiebureau als diens vele werk voor de Joodse vluchtelingen in Nederland. Terwijl Wiener na de oorlog alom geprezen werd voor zijn rol als klokkenluider, werden Cohens vooroorlogse verdiensten na de oorlog geheel overschaduwd door zijn omstreden optreden als voorzitter van de Joodse Raad tijdens de bezetting. De man die in de jaren dertig zo krachtig alarm had geslagen, bleek de moorddadigheid van het naziregime toch nog te onderschatten.

Piet Hagen (1942) is een journalist en non-fictie schrijver. Hij begon zijn loopbaan als redacteur van Trouw in 1967. Later was hij docent en directeur van de School voor Journalistiek in Utrecht (1983-1995), hoofdredacteur van De Journalist/Villamedia (1995-2002) en columnist van NRC Handelsblad (2003-2005). Sinds 2002 is hij fulltime auteur van boeken over geschiedenis. Hij publiceerde onder andere Politicus uit hartstocht – Biografie van Pieter Jelles Troelstra (2010), Koloniale oorlogen in Indonesië – Vijf eeuwen verzet tegen vreemde overheersing (2018) en Dubbel zondebok – Joodse journalisten in tijden van antisemitisme en vervolging (2022).

‘Joodse raden’ in West-Europa tijdens de Duitse bezetting

Laurien Vastenhout

In de periode na de Tweede Wereldoorlog werd voornamelijk negatief geoordeeld over de rol van ‘Joodse raden’ in bezet Europa. Ze werden gezien als werktuigen in de handen van de Duitse bezetter, die hadden bijgedragen aan het maatschappelijk isoleren en deporteren van de Joden. De vertegenwoordigers van deze organisaties werden en worden vaak nog steeds beschouwd als collaborateurs.

In deze eerste omvangrijke vergelijkende studie naar de ‘Joodse raden’ in Nederland, België en Frankrijk laat Laurien Vastenhout zien dat deze geschiedenis in werkelijkheid veel complexer is dan tot nu toe werd aangenomen. Met behulp van een breed scala aan bronnen, zoals persoonlijke getuigenissen, administratieve documenten en procesverslagen, ontrafelt de auteur de wordingsgeschiedenis van deze organisaties. Ze beschrijft hoe de Joodse leiders een weg probeerden te vinden tussen de steeds verdergaande eisen van de bezetter en de wens om Joden hulp te verlenen. Bovenal toont ze dat het functioneren van de ‘Joodse raden’ in de juiste (vooroorlogse) context beschouwd moet worden en geeft ze een grondig inzicht in de persoonlijke contacten met de Duitse bezetter en clandestiene organisaties.

Laurien Vastenhout (1991) is onderzoeker en docent bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-Holocaust-, en Genocidestudies in Amsterdam. Ze promoveerde op ‘Joodse Raden’ in West-Europa aan de University of Sheffield, Engeland. ‘Joodse raden’ in West-Europa tijdens de Duitse bezetting is een vertaling van Between Community and Collaboration: ‘Jewish Councils’ in Western Europe under Nazi Occupation (Cambridge University Press, 2022). Voor haar onderzoek kreeg ze verschillende beurzen, waaronder de Claims Conference Saul Kagan Research Fellowship in Advanced Shoah Studies een Yad Vashem research fellowship.

Holocaust distortion in Oost-Europa en op de Balkan

essays van een nazi-jager

Efraim Zuroff

Efraim Zuroff is als directeur van het Simon Wiesenthal Center in Jeruzalem een fanatiek bestrijder van alle vormen van Holocaustverdraaiing (Holocaust distortion) waar ook het International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) al jaren voor waarschuwt. In zijn boek Onze mensen, samen met Rūta Vanagaitė, wijst hij onophoudelijk op alle mogelijke vormen van Holocaust distortion. Daarnaast schrijft hij regelmatig artikelen in de Times of Israel, Tablet Magazine en Haaretz Books. Enkele van zijn essays zijn vertaald en opgenomen in dit digitale side boekje bij Onze mensen. Holocaust in Litouwen. Collaboratie, ontkenning en verdraaiing.

Extra content voor de geïnteresseerde lezer!

Efraim Zuroff, Holocausthistoricus, publicist en bovenal bevlogen nazi-jager, is directeur van het Simon Wiesenthal Center in Jeruzalem. Hij doet al tientallen jaren lang onderzoek naar de Holocaust in Litouwen.

€ 0.00Boek bestellen

Onze mensen

Holocaust in Litouwen – collaboratie, ontkenning en verdraaiing

Rūta Vanagaitė en Efraim Zuroff

Van de circa 220.000 Joden die voor de Tweede Wereldoorlog in Litouwen leefden, zou slechts 3,6 procent (8000) de Duitse bezetting overleven. Anders dan de Nederlandse Joden, werden de overige 96,4 procent van de Litouwse Joden niet in de gaskamers, maar via massa-executies in de openlucht vermoord. Bij deze ‘Holocaust door kogels’ in het antisemitische Litouwen, vormden niet de Duitse bezetters maar de met de nazi’s collaborerende Litouwers de belangrijkste daders. Niet alleen in het Sovjettijdperk, maar ook na het herstel van de onafhankelijkheid van Litouwen bleef deze massamoord op hun Joodse landgenoten een graag verzwegen publiek geheim.

De Litouwse journaliste en auteur Rūta Vanagaitė, nazaat van een Litouwse ‘dader’, en de vermaarde nazi-jager Efraim Zuroff, die een Joods-Litouwse familieachtergrond heeft, maken in dit persoonlijk geschreven boek een gezamenlijke rondreis door Litouwen en gaan op zoek naar overgebleven sporen van de Joodse massagraven in een poging de historische waarheid bloot te leggen. Tevens analyseren ze de maatschappelijke splijtzwam die de Holocaust in Litouwen nog altijd is.

Rūta Vanagaitė is als televisiejournaliste en auteur van meerdere bestsellers een bekende publieke persoonlijkheid in Litouwen. Door de vijandige reacties op de publicatie van Onze mensen in Litouwen zag zij zich gedwongen om naar Jeruzalem te verhuizen.

Efraim Zuroff, Holocausthistoricus, publicist en bovenal bevlogen nazi-jager, is directeur van het Simon Wiesenthal Center in Jeruzalem. Hij doet al tientallen jaren lang onderzoek naar de Holocaust in Litouwen.

Gratis side-boekje

€ 0.00Boek bestellen

Lees meer

De poppenspeler van Mengele

Leo van Bergen

De geneeskunde in het Derde Rijk is een  controversieel onderwerp dat vaak te veel in tijd wordt ingeperkt. Zo gaan de ideeën erachter terug tot het midden van de 19^e eeuw. Verteld vanuit het perspectief van een der daders, de eind jaren zestig overleden hoogleraar genetica Otmar Baron von Verschuer, telg van een Nederlands adellijk geslacht, wordt deze geschiedenis opnieuw geschreven. Ondanks dat hij degene was die de medische opdrachten aan Josef Mengele te Auschwitz verstrekte, is hij na de oorlog nooit vervolgd en kon hij zelfs aanblijven als hoogleraar. Hij was immers slechts een onzichtbare poppenspeler en niet een maar al te zichtbare marionet.

In een zestiental, aan zijn favoriete student gerichte, met feitelijke gebeurtenissen en uitspraken gevulde brieven, probeert Von Verschuer begrip te kweken voor het doen en laten van hem en zijn collega’s; geen monsters, zoals vaak gezegd in de naoorlogse literatuur, maar volgens hem puike medici en eminente wetenschappers die het beste met de mensheid voorhadden.

Iedere brief behandelt een onderdeel van die medische geschiedenis; de theoretische concepten zoals rassenhygiëne en de daaruit voortkomende praktische, eugenetische maatregelen zoals sterilisatie en ‘euthanasie’. Ook de medische experimenten komen uiteraard aan bod. De brieven hebben in het boek de naam gekregen van iemand die in het behandelde onderwerp een prominente rol speelde of zelf het onderwerp was. Naast Mengele en Von Verschuer zijn bijvoorbeeld de rabiate antisemiet Julius Streicher of de eminente, ook internationaal hoog aangeschreven chirurg van het Charité hospitaal te Berlijn, Ferdinand Sauerbruch, te noemen.

Naast een expliciete geschiedenis is De poppenspeler van Mengele ook een impliciete aanval op bepaald taalgebruik en stelt het vragen bij wat waarheid is, wat feit is en wat mening (of zelfs dat niet eens) en wat wetenschap behelst of moet behelzen.

Dr. Leo van Bergen (1959) is een freelance medisch-historicus met een bijzondere belangstelling voor koloniale geneeskunde en de relatie tussen oorlog en geneeskunde. Onder de vele titels op dat laatste gebied zijn De Zwaargewonden Eerst? Het Nederlandsche Roode Kruis en het vraagstuk van oorlog en vrede 1867-1945 (1994); Zacht en Eervol. Lijden en sterven in de Grote Oorlog (1999/2014); Pro Patria en Patienti. De Nederlandse militaire geneeskunde 1795-1950 (2019) en Bevrijd. Het concentratiekampsyndroom en de LSD-behandeling van Jan Bastiaans (2022). Van Bergen heeft ook fictie geschreven (Onder Stervenden (2014) en gedichten vertaald (Een Kap van Afschuw. Gedichten van verpleegsters in de Eerste Wereldoorlog (2020). Hij is redacteur van het tijdschrift Medicine, Conflict and Survival.

Interview met Leo van Bergen bij Grensgeluiden

De lange schaduw van de Holocaust

Een familiekroniek

Anny Sulzbach

Redactie: Jeroen van den Eijnde, Annemieke Kamoschinski, René Kok, Janneke de Moei

Hoeveel ellende kan een mens verdragen? Wat doet dit met je? Vragen die zich opdringen bij het lezen van de (oorlogs-) herinneringen van Anny Sulzbach en haar dochter Evelyn.

Op 6 juni 1943 staan zij op het perron van station Vught, te midden van honderden andere kinderen en hun ouders.  De volgende dag eenzelfde tafereel. Het is het begin van een tocht die voor de meeste wachtenden zal eindigen in de gaskamers van Sobibor. Een gebeurtenis die later zal worden omschreven als ‘De Kindertransporten’ uit Kamp Vught.

Anny, haar man Jacob en Evelyn overleven. Zij publiceert twee boeken over haar jeugd in Duitsland, het opkomende nazisme, haar oorlogservaringen en de naoorlogse tijd. Helder en nauwgezet beschrijft zij de gevangenschap in Vught, het vertrek naar Westerbork, de honger in Bergen-Belsen en de reis naar de bevrijding in Biberach. Wie de levendige en toegankelijk geschreven verhalen en brieven leest, krijgt gevoel en beeld bij de oorlog van nazi-Duitsland tegen de Joden. En van de gevolgen, ook in levens van kinderen die na de oorlog geboren zijn.

Veel mensen zien in de wederopbouwjaren het leed van de Joden niet, of willen het niet zien. Men weet niet beter dan erover te zwijgen. Het begrip traumatische ervaring is nog onbekend. Een interview met dochter Evelyn en een bijdrage van kleindochter Myriam maken duidelijk hoe deze ervaringen een schaduw werpen waaraan niet makkelijk te ontsnappen valt. Juist in tijden van afnemende kennis en toenemend antisemitisme kunnen verhalen als deze een brug slaan naar besef en bewustzijn.

Wie over de ervaringen van Anny en Evelyn leest, realiseert zich hoe deze een diepe wond hebben geslagen die generaties later nog niet is geheeld. En dat we niet te gemakkelijk moeten denken over de vraag of zoiets opnieuw zou kunnen gebeuren.

Bekijk hier het inkijkexemplaar

€ 24.50Boek bestellen

Ontsnapt aan het moffentuig

Het verhaal van een Joodse slager tijdens de oorlog

Lou Wolf

‘Met een prop van zenuwen in zijn keel schreeuwde hij door het apparaat dat ik zo vlug als ik kon, koste wat kost, weg moest gaan. “Ga naar buiten waar je wilt, kijk niet op geld, maar blijf uit hun poten.” Ik moest mij alsof het de gewoonste zaak van de wereld was, onder het oog van de NSB’ers in de zaak uit de voeten maken.’ Zo beschrijft slager Lou Wolf het telefoontje van zijn vader naar de winkel als in 1941 de razzia’s beginnen. De Joodse Wolf deed alles om uit handen van de Duitsers te blijven. Hij probeert naar Engeland te ontsnappen, later naar Zwitserland; hij wendt een ernstige ziekte voor. Hij regelt een Sperrstempel om voorlopig uit Westerbork te blijven; met simulatie, mooie praatjes en fooien weet hij te voorkomen dat hij en zijn vrouw uit huis worden gehaald. Uiteindelijk gaan ze onderduiken, hun dochter van twee in een ander gezin dan zijzelf.

Wat de oorlogsherinneringen van Lou Wolf bijzonder maken, zijn de uitgebreide en indringende persoonlijke beschrijvingen. We weten dat de Joden een ster moesten dragen, hun banen, huizen en bedrijven verloren, maar Lou Wolf beschrijft heel precies hoe dat gebeurt en welk effect dat op hem en zijn naasten heeft. Zoals hij ook nauwkeurig weergeeft hoe hij te werk ging om ambtenaren, keuringsartsen en de politie gunstig te stemmen en te bewegen niet tot actie over te gaan. 

Het relaas van Lou Wolf heeft jaren in een laatje gelegen. Op aandringen van buiten besloten de kinderen Wolf het werk van hun vader tot een uitgave te maken. Ze hopen daarmee het besef te vergroten over hoe het destijds voor duizenden Joodse families moet zijn geweest om – als ze overleefden – die verschrikkelijke vijf jaar door te komen. 

Lou Wolf (1916-1985) was bedrijfsleider in een van de slagerijen van zijn schoonvader Wallach toen de oorlog uitbrak. Na de oorlog bouwde hij samen met Wallach het bedrijf uit en na diens overlijden zetten Lou en zijn vrouw Selma het familiebedrijf voort. Lou was een actieve, creatieve man. Hij turnde, speelde viool, zong, tenniste en was verwoed filmer. Hij ontwierp en maakte zijn eigen reclames. Zijn etalages werden diverse keren bekroond. 

€ 24.50Boek bestellen

‘Maar ik ben geen schooier’

Nico van Nieuwenhuysen

Arts in kamp Amersfoort en aan het Oostfront

Adriaan van Es en Arjeh Kalmann

Veroordeeld tot twintig jaar cel en een levenslang beroepsverbod; hoe kon het zover komen? Nicolaas van Nieuwenhuysen was een bekwaam en gerespecteerd chirurg, een maatschappelijk geëngageerde notabel die in een van de mooiste huizen op de Amersfoortse Berg woonde. Hij koos na de bezetting in mei 1940 de kant van de Duitsers en ontpopte zich als een bijzonder hardvochtige kamparts in kamp Amersfoort. Met de Nederlandse Ambulance trok hij als SS’er en als chef-chirurg naar het Oostfront om gewonde Duitse soldaten te behandelen.

Zijn vrouw en hun drie zonen werden na de oorlog samen met andere ‘foute’ Nederlanders langdurig in kamp Amersfoort en andere kampen opgesloten en kregen te maken met op wraak belust bewakingspersoneel. De enige schuld van de zonen bestond eruit dat zij kinderen waren van Nico van Nieuwenhuysen.

Nico van Nieuwenhuysen (1889-1967) gaf voor zijn rechters toe dat hij een ‘harde man’ was geweest, maar ‘geen schooier’. De schrijvers van dit boek, die konden beschikken over het familiearchief van Van Nieuwenhuysen met onder meer veel nooit eerder gepubliceerde foto’s, laten de feiten spreken en wijden het slothoofdstuk van hun boek samen met Nico’s kleinzoon Nicolaas-John aan morele en medisch-ethische kwesties. Met als belangrijkste vraag: hoe kon Van Nieuwenhuysen de Eed van Hippocrates, waarmee iedere arts zweert het belang van de patiënt altijd voorop te stellen, zo flagrant schenden?

Adriaan van Es (Rotterdam, 1948) studeerde geneeskunde in Utrecht en volgde daarna de huisartsopleiding en de opleiding tot tropenarts. Na vier jaar als arts in Ghana gewoond en gewerkt te hebben, vestigde hij zich als huisarts in Amersfoort en voerde daar 35 jaar zijn praktijk. Daarnaast is hij betrokken bij medisch mensenrechtenwerk.

Arjeh Kalmann (Amsterdam, 1950) heeft veertig jaar gewerkt als regionaal journalist. De laatste jaren van zijn journalistieke loopbaan was hij hoofdredacteur van het Utrechts Nieuwsblad en de Amersfoortse Courant. Hij heeft als journalist veel geschreven over de oorlog, onder meer over de razzia in Putten en over kamp Amersfoort.

€ 29.50Boek bestellen

Video’s boekpresentatie

Video boekpresentatie van De Stad Amersfoort

Brieven uit Westerbork

Inleiding Koert Broersma

Nawoord Elisabeth Oets

Philip Mechanicus

In zijn dagboek In Depot heeft journalist Philip Mechanicus een ooggetuigenverslag opgesteld waarin hij van dag tot dag zijn verblijf in kamp Westerbork beschrijft. Tegelijk observerend en betrokken bij het lot van zijn medegevangenen, ‘alsof ik als officieel reporter een schipbreuk versla’, beschrijft hij het dagelijkse leven in de periode 28 mei 1943 tot 28 februari 1944 in dit kamp. Daarna wordt hij gedeporteerd naar Auschwitz en daar doodgeschoten. Met de dagboeken van Anne Frank en Etty Hillesum behoort In Depot tot de belangrijkste Nederlandse Holocaust-dagboeken.

Maar Philip Mechanicus schreef niet alleen een dagboek, hij schreef ook vele brieven aan familie en vrienden. In deze bundel zijn de belangrijkste bewaard gebleven brieven gebundeld.

Biograaf Koert Broersma (Buigen onder de storm. Philip Mechanicus verslaggever tot in de dood 1889-1944) schreef een inleiding. Kleindochter en zangeres Elisabeth Oets eert haar grootvader met haar voorstelling Philip Mechanicus. Wachten op transport. Zij schreef een persoonlijk nawoord.

Bekijk hier het inkijkexemplaar

€ 19.50Boek bestellen

Bittergeld

De restitutie van geroofde Joodse tegoeden

Joop Sanders

Nog voor hun deportatie werden de Nederlandse Joden volledig ontrecht. Een onderdeel daarvan vormde de verplichte inlevering van al hun bezittingen. Na de oorlog werd de roof via een proces van rechtsherstel voor het overgrote deel ongedaan gemaakt. Maar dat was voor lang niet iedereen het geval.

In de tweede helft van de jaren negentig ontstond in het spoor van de internationale restitutiebeweging een tweede kans. Daarnaast kwam naar voren dat aan overheid, banken en verzekeraars aanzienlijke bedragen uit onbeërfde Joodse nalatenschappen waren toegevallen, wat uit moreel gezichtspunt onaanvaardbaar werd gevonden. Bovendien bracht onderzoek aan het licht dat beurshandelaren actief bij de roof betrokken waren, wat alsnog aanleiding vormde om de door hen toegebrachte schade te verhalen.

In dit boek worden zowel het rechtsherstel als het hernieuwde restitutieproces kritisch onder de loep genomen. Waarom werd dat laatste hervat? Waardoor was het mogelijk dat de kleine Joodse gemeenschap een soms harde strijd met de Staat en machtige financiële instellingen succesvol kon afsluiten? Welke belemmeringen vond zij op haar weg? Wat was de rol van de commissies voor onderzoek en advies? Auteur werpt een nieuw licht op deze spannende periode aan het eind van de vorige eeuw die regelmatig voorpaginanieuws was.

Joop Sanders (Enschede, 1939) studeerde economie te Rotterdam. Hij was werkzaam in het bedrijfsleven en de non-profit sector. Zijn laatste functie was secretaris van het Centraal Joods Overleg van 1997-2001.

Bekijk hier het inkijkexemplaar

€ 35.00Boek bestellen

Bekijk de integrale versie van de boekpresentatie

 

Bekijk de korte versie van de boekpresentatie

Navigeren in het programma:

0:30 – 1:35 David Simon – opening
1:35 – 9:10 Gerton van Boom – uitgever
9:10 – 30:50 Prof. dr. Bart Wallet – begeleider

Muzikaal intermezzo
30:50 – 40:12 Maxim Heijmerink – piano

40:12 – 1:05:30 Joop Sanders – auteur
1:05:30 – 1:18:50 Gerrit Zalm – eerste exemplaar
1:18:50 – 1:28:20 Joop Sanders – dankwoord
1:28:20 – 1:31:13 David Simon – afsluiting