Jaar: 2019

Download de PDF van dit artikel

Dossier Abel de Jong – Had het anders gekund?

Van wie is de oorlog?

Menige nacht heb ik wakker gelegen over sommige boeken die ik heb uitgegeven. Dat heeft niet alleen betrekking op de vaak gruwelijke inhoud, maar heeft ook te maken met de historische betrouwbaarheid van de manuscripten. Ik garandeer niet dat alles klopt wat er in memoires of herinneringen staat. Naar eer en geweten toets ik op consistentie, hoewel ik niet alles kan controleren. Van huis uit ben ik historicus, althans ik heb geschiedenis gestudeerd in Groningen, en heb geleerd dat getuigenissen niet altijd betrouwbaar zijn. Er zijn ook deskundigen die menen dat er geen slechte bronnen bestaan, maar alleen slechte historici die hun bronnenmateriaal niet goed wegen.¹

Memoires, dagboeken en herinneringen over de oorlog, en dus ook over de Holocaust, worden niet vanzelfsprekend beter en accurater naarmate de tijd vordert. Persoonlijke feiten en omstandigheden vermengen zich gemakkelijk met de op dat moment dominante geschiedopvatting. Herinneringen moeten bij voorkeur voldoen aan het traditionele beeld. ‘Op de Rampe van Birkenau dirigeert Mengele de voor arbeid geschikten naar links en de anderen naar rechts, naar de gaskamer.’ Dat kwam regelmatig voor, maar niet bij elk transport. Toch wil men soms graag aan een dergelijk beeld voldoen. Dat maakt alles herkenbaarder. Het leed wordt soms ietwat aangedikt, maar soms ook juist niet. Sommigen hebben het ‘bekende beeld’ onbewust opgenomen in hun herinneringen. Onschuldig misschien, maar historisch onjuist.

De memoires die 75 jaar na de oorlog zijn opgeschreven worden vanwege deze vervorming minder geraadpleegd als historisch betrouwbare bron dan het dagboek dat in de oorlog naar waarheid en authentiek werd opgetekend. Ik weet zeker dat ik boeken heb uitgegeven met informatie over de Holocaust die inaccuraat of zelfs wel aantoonbaar onjuist zijn. In een paar gevallen heb ik onjuistheden ontdekt en deze in overleg met de auteur altijd gecorrigeerd. Maar ik steek mijn hand er niet voor in het vuur dat alle details de toets der wetenschappelijke kritiek altijd helemaal glansrijk kunnen doorstaan. De affaire over Oorlogsouders. Een familiekroniek over goed en fout in twee adellijke families van Isabel van Boetzelaer (Just Publishers, Meppel, 2017) staat ons nog vers in het geheugen. De auteur heeft een valse voorstelling van zaken over haar vader Willem baron van Boetzelaer opgenomen in haar boek. Ook andere auteurs worstelen met dit probleem. Zo werd Sytze van der Zee geïnterviewd in de Volkskrant over zijn nieuwe boek Wij overleefden. De laatste ooggetuigen van de Duitse bezetting. ‘Soms moet je in discussie over herinneringen,’ luidt de kop boven dit interview. ‘Hoe kan hij hun hoogst persoonlijke herinneringen verifiëren?’

Vraag: ‘Wat deed u als u vermoedde dat bepaalde details in die verhalen niet klopten?’ Antwoord: ‘Dan moet je, hoe pijnlijk dat ook is, met de mensen in discussie gaan over hun eigen herinneringen. Ik ben tenslotte geen postkantoor waar je zomaar alles kunt deponeren. Maar als je aan het vijlen en herschikken slaat, vraag je je weleens af: Is dit nog wel oral history?’

De affaire Van Boetzelaer is een voorbeeld van een omvangrijker historisch fenomeen; het toe-eigenen van (een deel van) de oorlog. Van wie is de oorlog? Van de overwinnaars, de slachtoffers, hun nabestaanden, het verzet, de politiek of de ambtelijke herdenkingselite? Het antwoord is natuurlijk een open deur: de oorlog is van de waarheid. De cynicus zal direct repliceren: welke waarheid, wiens waarheid?

Afgelopen zomer heb ik veel tijd en energie gestoken in het boek van Abel de Jong, de oudste zoon van Sally de Jong, tweelingbroer van Loe de Jong. De kwestie heb ik inmiddels herdoopt in ‘Dossier Abel de Jong’. Tot publicatie van dit problematische manuscript is het helaas niet gekomen. Wat was er aan de hand?

In mei 2017 publiceerde ik het boek De oorlog bestond niet van Sophia van Heeks. Rond de datum van de boekpresentatie waren we ook bezig met de heruitgave van alle passages over de Holocaust uit Het Koninkrijk van Loe de Jong. Deze tweedelige serie is inmiddels bij Verbum verschenen onder de titel Jodenvervolging in Nederland 1940-1945. Bij de presentatie van Sophia’s herinneringen bij Boekhandel Jimmink in Amsterdam, kwam na afloop een oudere, fysiek kwetsbare man naar mij toe. Per e-mail hadden we vooraf contact gehad. Het was Abel de Jong, de oudste zoon van Sally de Jong. Hij had een belangrijk manuscript van zijn vader bij zich dat hij wilde laten uitgeven. Enkele weken daarvoor, tijdens een bijeenkomst bij het niod over het boek van Loe de Jong sprak ik diens biograaf Boudewijn Smits. Hij wees mij toen ook al op het manuscript dat in het archief van het niod lag: De ondergang van het Nederlandse Jodendom van Sally de Jong, geschreven in 1943 in Brussel. Het was dus toevallig dat Abel de Jong zich meldde met een manuscript waarover ik kort daarvoor door Boudewijn Smits was getipt.

Ik heb Abel verteld dat ik samen met Boudewijn Smits en hem dit essay van zijn vader graag zou willen uitgeven. Boudewijn zou een wetenschappelijk verantwoorde biografische inleiding schrijven bij het rapport en Abel zou een nawoord schrijven over zijn door de nazi’s vermoorde vader en moeder. We hebben gedrieën meerdere gesprekken gevoerd in Abels pied-à-terre in Ammerstol. We hebben inhoudelijke afspraken gemaakt en taken afgestemd en afgebakend, we hebben foto’s en illustraties verzameld en laten scannen, een cover laten ontwerpen, een catalogustekst opgemaakt en gepubliceerd en ons project in wording bezegeld met een lunch in restaurant Belvédère in Schoonhoven. Abel trakteerde.

Gaandeweg werden de verhoudingen stroever. Abel wilde niet langer ‘alleen’ een kort nawoord schrijven. Hij wilde zijn bijdrage uitbreiden met een omvangrijk verhaal over zijn ouders. Zijn bijdrage moest veel groter worden en niet ondersneeuwen bij het verhaal van Boudewijn Smits. Het omgekeerde was geen probleem. Het was zelfs beter als de bijdrage van Boudewijn ondergeschikt zou zijn aan zijn tekst.

We hadden eerder al besloten dat er passages zouden worden opgenomen uit een briefwisseling tussen zijn vader en moeder. Hij kon daar beter over schrijven dan Boudewijn. Zijn vader heeft een tijd in Westerbork gewerkt als gedetacheerd arts van de Joodse Raad. Zijn moeder bleef thuis met de jonge Abel en later ook zijn jongere broertje Daan. Ik ben met Abel naar Herinneringscentrum Kamp Westerbork (13 juni 2018) gegaan om met de directeur en de curator te overleggen hoe deze brieven het beste ‘bewaard’ konden worden en welke mogelijkheden er waren voor een kleine tijdelijke tentoonstelling.

Het hoge woord kwam er daarna al snel uit. Abel vond, zoals gezegd, zijn bijdrage onredelijk bescheiden en de samenwerking met Boudewijn moest beëindigd worden. Het boek moest bestaan uit zijn verhaal over zijn ouders aangevuld met passages uit de Westerbork-brieven. Het essay van zijn vader zou integraal opgenomen worden. Boudewijn heeft zich hierin geschikt en als gentleman een stap terug gezet uit respect voor de familie en het geraadpleegde dossier netjes geretourneerd aan Abel. Natuurlijk hadden we ten aanzien van de oorspronkelijke planning veel tijd verloren, maar dat moest dan maar.

Boudewijn was dus exit (Abel was hier later tijdens een bespreking in Gorinchem erg content over). Abel ging aan de slag. Zijn eerste versies waren zodanig geschreven dat ik er niet mee uit de voeten kon. Abel heeft toen twee familieleden die Neerlandicus zijn de tekst onder handen laten nemen. Dat leverde in ieder geval een betere basistekst op. Maar nog steeds was er veel werk aan de winkel en moest het manuscript ingrijpend geredigeerd worden. Dat komt vaker voor en met geduld kom je vaak een heel eind.

Op 22 mei 2019 hadden Abel en ik een afspraak om het uitgeefproces door te nemen en spijkers met koppen te slaan. We spraken af in Gorinchem. Hun huis in Ammerstol stond destijds te koop. Bij het gesprek waren ook aanwezig: echtgenote Ruth de Jong-Hotze en Abels schoondochter Sanderien de Jong. Tijdens deze bijeenkomst maakten we afspraken over de cover, het voorwoord van opperrabbijn Binyomin Jacobs, de publicatiedatum en de boekpresentatie. Ook lichtte ik toe hoe de boekbezorging verder tot stand zou komen. Ik zou het door de twee nichten gecorrigeerde manuscript zorgvuldig lezen, redigeren en corrigeren. Dit zouden we gedurende de zomermaanden ter hand nemen zodat we in augustus 2019 een definitief manuscript gereed zouden hebben. In oktober zou Abel naar Nederland komen voor de boekpresentatie. Boekhandel Jimmink zou hiervoor een goede gelegenheid bieden.

Dit is het vertrekpunt van ‘Dossier Abel de Jong’ en de gevoerde e-mailcorrespondentie. Cruciaal was mijn e-mail van 11 juli 2019. Toen ging het mis en brak Abel met mij. Voor deze datum hebben Abel en ik meer dan 50 e-mails uitgewisseld met een doorgaans wederzijds vriendelijke en soms, van zijn kant, licht dwingende toon. Boudewijn had al eerder voorspeld dat Abel ook met mij als uitgever zou breken. Het bleek een vooruitziende blik. Abel had al eerder een vergelijkbare stap gezet bij de opnames van de documentaire Het zwijgen van Loe de Jong dat zijn nichtje Simonka de Jong in 2011 regisseerde.² Hij is tijdens de opnames weggelopen.

Ik geef zonder commentaar de e-mailwisseling integraal weer vanaf 11 juli 2019. De lezer oordele zelf.

Gerton van Boom, uitgever

¹ In de kantlijn van het interview met Sytze van der Zee in de Volkskrant van 9 oktober 2019, ‘Soms moet je in discussie over herinneringen’, geeft Holocaust-deskundige prof. dr. J.T.M. (Johannes) Houwink ten Cate zijn visie op het gebruik van dergelijke herinneringen als historische bron.

² Zie de bespreking in De Groene Amsterdammer van 9 maart 2011. https://www.groene.nl/artikel/het-verhaal-van-een-zoon. In dit artikel wordt ook al betwijfeld of de Mengele-associatie klopt.

E-mailwisseling Abel de Jong en Gerton van Boom (Uitgeverij Verbum)

Hilversum, 11 juli 2019

Beste Abel,

Afgelopen weken heb ik je manuscript zorgvuldig gelezen en daar waar nodig (mijn oordeel) voorzien van correcties en opmerkingen.

Er zijn drie zaken waar we dringend een aanpassing in moeten maken:

1. Calmeyer-dossier. Enkele maanden geleden heb ik Petra van den Boomgaard, die gespecialiseerd is in het Calmeyer-archief en daar onlangs op gepromoveerd is, gevraagd of zij het dossier van jouw moeder zou willen bekijken. Dat heeft ze gedaan (samen met Boudewijn Smits) en ze kwam heel snel tot de conclusie dat jouw moeder gegarandeerd zou zijn afgewezen als haar aanvraag/verzoek in behandeling zou zijn genomen. Jij schrijft op meerdere plekken in je manuscript dat de Calmeyer-aanvraag een escape of uitkomst had geboden of had kunnen bieden. Dat wordt door Petra stelling ontkend. Misschien dat jouw moeder dat idee zelf ook wel had, waardoor ze de documenten niet meegenomen heeft op de vlucht. Jouw visie ten aanzien van dit onderwerp is helaas evenwel niet meer houdbaar, zodat het manuscript hierop aangepast moet worden.
2. Werken voor Mengele. Ik heb een goede relatie met Franciszek Piper, voormalig hoofd research van het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau. Ik heb hem gevraagd of hij in het archief van Auschwitz of elders ondersteuning kan vinden voor de getuigenis van kolonel Van Velzen dat jouw vader werkzaamheden en/of onderzoek heeft moeten doen voor Mengele. Hoewel ongeveer 90% van het SS-archief voor de bevrijding van het kamp vernietigd is, kan er geen ondersteunend bewijs worden gevonden voor een link tussen Sally en Mengele. Hij heeft ook navraag gedaan bij een bevriende Mengele-expert. Deze kwam met de stellige mededeling dat de link met Mengele niet vastgesteld kan worden. Sally is wel arts-verpleger geweest in het Zigeunerlager van Birkenau en zat dus wel dicht bij het vuur, maar er is nooit een getuige geweest die Sally linkt aan de verwerpelijke onderzoeken van Mengele. Met andere woorden, Piper en de deskundige komen tot de conclusie dat Sally de Jong niet voor Mengele heeft gewerkt. Dit betekent dat de koppeling met Mengele sterk afgezwakt moet worden in het manuscript. Dat leidt tot herschrijven van door mij gemarkeerde passages.
3. Uit het archief van Auschwitz blijkt ook dat Sally arts is geweest in Auschwitz-Monowitz, Buna dus. Ik denk dat je dit ook moet vermelden in je boek.

Verder denk ik dat mijn correcties voor zich spreken en niet inhoudelijk van aard zijn.

Gezien de inhoud van het manuscript denk ik dat de coverfoto van de tweeling het sterkste is. De relatie tussen de broers is een rode draad in het boek. De andere coverfoto heeft alleen, op zijn best, een indirecte link met het boek en ervaar ik als veel zwakker voor op de cover.

Ik realiseer mij dat deze e-mail inhoudelijk lastig voor je is, maar ik vertrouw erop dat je mijn onderzoekingen gunstig beschouwt. Althans, ze zijn slechts positief bedoeld met de opzet het boek beter te maken.

Laat het eerst maar even rustig bezinken.

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

Bij de vorige e-mail zaten vier bijlagen, die we hieronder integraal opnemen.

Bijlage 1

E-mailcorrespondentie met Petra van den Boomgaard inzake de Calmeyer-lijst

Hallo Petra,

Je hebt met Boudewijn Smits het Calmeyer-archief bekeken en het dossier van Liesje van Male, de vrouw van Sally de Jong bekeken.

Ik ben nu met het manuscript van Abel de Jong, de zoon van Sally en Liesje, bezig en hij schrijft hierover het volgende:

‘Deze Calmeyer was, kort gezegd, door de Duitsers belast met het nemen van een beslissing in twijfelgevallen of iemand al dan niet Joods was. Hoewel de personen die een beroep deden op Calmeyer zich in 1941 als vol-Joods hebben laten registreren, was er kennelijk ruimte om aan de eigen interpretatie te twijfelen. Calmeyer heeft enige duizenden Joden, vaak van Portugees-Joodse afkomst op die lijst gezet. De Duitsers hebben zijn lijst gerespecteerd en ongeveer twee derde van de erop voorkomende personen zijn van deportatie gevrijwaard gebleven. Mijn moeder, die door geboorte half-Joods, maar door huwelijk vol-Joods was heeft zich met succes laten registreren bij Calmeyer. Ze schijnt als bijkomende reden opgegeven te hebben dat ze christelijk was opgevoed. Merkwaardig is dat Sally en Liesje niet meer vertrouwen gesteld hebben in die Calmeyer-lijst. De hele tocht naar Zwitserland is niet nodig geweest. Tijdens die tocht is het bewijs van registratie op de lijst-Calmeyer, nog steeds in mijn bezit, in Nederland achtergelaten.

Als Liesje voor de oorlog niet met Sally getrouwd was, zou ze half-Joods zijn omdat haar vader Jannis Jacob van Male, Zeeuwse boerenzoon, zondermeer Arisch was. Door haar huwelijk met een vol-Jood werd Liesje ook als vol-Jood aangemerkt. Het blijft onbekend welke argumenten ze gehanteerd heeft. Sefardische Joden waren overigens een afzonderlijk groep, waarvan het Joodzijn aan twijfel onderhevig was. Ongeveer twee derde van de vier- tot vijfduizend Joden op de Calmeyer-lijst werden aldus gered. Sally had in zoverre gelijk dat Liesje een goede kans maakte. Niet alleen zij maar ook de twee kinderen. Sally zou dan als gemengd gehuwd eveneens tot een andere categorie gaan behoren. Het heeft allemaal niet zo mogen zijn. Het had overigens ook anders gekund. Op de vlucht heeft Liesje het Calmeyer-certificaat niet meegenomen en haar ouders waren te laat om het reddende papier alsnog te bezorgen toen ze eenmaal in Frankrijk gearresteerd was.’

Abel schrijft dat zijn ouders meer hadden moeten en mogen vertrouwen op de Calmeyer-lijst, maar ik begreep van Boudewijn dat hun aanvraag gegarandeerd afgewezen zou zijn. Kan jij op bovenstaande commentaar geven?

Alvast bedankt!

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

Reactie Petra van den Boomgaard dd 9 juli 2019

Gerton, het is inderdaad zoals Boudewijn het heeft uitgelegd. Ze zouden gegarandeerd zijn afgewezen omdat ze buiten het beslissingskader vielen waarover ik heb geschreven. Zoals het hier staat klopt het in ieder geval niet.

Bijlage 2

E-mailcorrespondentie met Franciszek Piper

Dear mister Piper,

We are working on a book about Sally de Jong. He was the twin brother of Loe de Jong, the famous Dutch Jewish historian who wrote about The Netherlands during the Second World War. Loe de Jong is one of the acclaimed experts on the Dutch Holocaust.

It is said that Sally was a doctor in Auschwitz or better said in Birkenau. There are witnesses who saw him as a doctor in the Zigeunerlager in Birkenau. Another witness told that he was a right hand of Mengele and that Sally had to participate in twin treatments on behalf of Mengele. We don’t know if this is true. Can you help us investigating these testimonies?

The author of the book is Boudewijn Smits, the biographer of Loe de Jong. Sally’s son Abel is also writing a book about his father and mother.

What we do know is that Sally left Auschwitz during the death marches on the 29th of January 1945. That he was interned in Dora-Mittelbau. The last trace was a sub camp of Dora Mittelbau, Ellrich. His camp number there was 107287. Sally probably died in Ellrich. Enclosed you will find a letter from the Red Cross.

Sallys camp number in Auschwitz was 169834.

His wife, Elizabeth de Jong-Van Male (Deventer, May 7th 1915) died earlier in Auschwitz.

Can you help us with our investigations on Sally in Auschwitz-Birkenau? When this is helpfull, Boudewijn and I can come to Oswiecim. I hope to hear from you.

With kind regards,

Gerton van Boom

Reactie van Franciszek Piper dd 26 juni 2019

Dear Mr van Boom,

I confirm receipt of your e-mail from June 24 regarding Sally de Jong.

I am going back to Oswiecim today and I will have the ability to check archival materials on the subject.

Sincerely,

Franciszek Piper

Reactie van Verbum dd 27 juni 2019

Dear mister Piper,

Thank you very much for your assistance. Please let me know if there are costs involved.

With kind regards,

Gerton van Boom

Reactie van Franciszek Piper dd 28 juni 2019

Dear Mr. van Boom,

Today I have found that in the files of the Auschwitz Museum, there are several documents regarding Sally de Jong.

It follows from them that Sally de Jong was brought to Auschwitz from the Drancy camp, he was among others in a hospital in the Auschwitz Buna filial camp, as a doctor he was the nurse (Arzt-Pfleger) in the Gypsy camp (Zigeunerlager).

If you or someone interested would like to receive an official letter from the Museum in this matter and copies of documents, please write directly to the Auschwitz Museum:

Panstwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau

ul. Wiezniow Oswiecimia 20

32-600 Oswiecim

Poland

Sincerely,

Franciszek Piper

PS In 1995 and 2018 information about Sally de Jong was received from the Museum by Ruth and Abel de Jong.

Reactie van Verbum dd 1 juli 2019

Dear mister Piper,

Thank you very much for your inquiry. I have a few question concerning your reaction:

You write ‘amongs others’. That means there is more informations?

Is there proof in the documents that Sally de Jong worked for/with dr. Mengele? There is one eyewitness/survivor who claims this to be true. We can’t seem to find more confirmation on this point. Can we somewhere (in what archive) find out more?

Is there more to be investigated in Auschwitz-Birkenau or is this file (documents on Sally de Jong) all there is?

Is it useful for us to come to Auschwitz-Birkenau? Can you be of further assistence?

During or after the death marches Sally received another camp number (MITTELBAU HÄFTLINGSNUMMER: 197287). Can this be relevant for the Auschwitz archives?

There are more persons who are related to Sally de Jong who can be investigated, like his wife Elisabeth de Jong-van Male

https://www.joodsmonument.nl/nl/page/185185/elisabeth-de-jong-van-male

Born Deventer, 7 mei 1915 died in Auschwitz, 1 Maart 1944. She reached the age of 28 years. We don’t know her camp number.

With kind regards,

Gerton van Boom

Bijlage 3

Reactie van Franciszek Piper dd 9 juli 2019

Dear Mr van Boom,

There are no documents in the Auschwitz Museum records that would suggest that Sally de Jong did collaborate with Dr. Mengele in connection with his experiments on twins.

The Auschwitz Museum archives contain the following information about Sally de Jong:

– The name of Sally de Jong appears on a transport register drawn up in France during the war (The original of the register is in the Center for Contemporary Jews in France, the Museum only has a copy and was published by Serge Klarsfeld).

– The Sally de Jong number (without a surname) appears in the illegally made by prisoners of a partial copy of the surname list of newcomers. The copy contains only the date of arrival of the transport, from where, and numbers which were marked by the given transport who were able to work. Incapacitated for work killed immediately after importing in the gas chamber numbers were not allocated.

– The Sally de Jong number (without a surname) is in the Nummernbuch camp document. At the numbers, various information was written about a given prisoner, eg death, transfer to another camp. In the case of Sally de Jong, there is no annotation at his number.

– According to camp documents, Sally de Jong was in a hospital in the Buna Monowitz branch camp.

– The name Sally de Jong is in the Prämienschein document, from which it appears that Sally de Jong worked in 1944 as a physician – a nurse in a Gypsy camp.

I consulted with an expert on experiments on twins, Helena Kubica, who will inform me if there is any information about Sally de Jong’s cooperation with Dr. Mengele. After receiving her answer, I will provide you with the information I have been given.

I would like to explain that during the liquidation of the camp, the Germans burned the majority (probably about 90%) of the camp files, hence the lack of much information on the history of the camp and data on individual persons deported to the camp.

To obtain the confirmation of the above information, please contact the Auschwitz Museum, special department that informs about the fate of Auschwitz prisoners.

I have been retired for 11 years and usually live with my daughter in Krakow. I’m leaving for the sea in a few days for two weeks.

Greetings,

Franciszek Piper

Bijlage 4

Reactie van Franciszek Piper dd 10 juli 2019

Dear Mr van Boom,

Today, my friend Helena Kubica told me that she had not only examined the camp documents related to Mengele’s experiments, but also many of the former prisoners’ accounts, memories and trial statements.

No source has information that Sally de Jong has been involved in Mengele’s medical experiments.

Mrs. Kubica has mentioned an article about a hospital in a Gypsy camp, where Mengele carried out his experiments.

The article was written by three former prisoners of Szymański, Szymańska and Śnieżka. (Przegląd Lekarski – Medical Review – 1965, page 98) who were employed in a hospital in a Gypsy camp. They also do not mention the relationship between Sally de Jong and Mengele experiments. They knew Dr. de Jong and put his name and prisoner number on the list hospital staff. Dr. de Jong is called a prison doctor.

I think all these data definitely exclude Dr. de Jong’s participation in Mengele’s experiments.

Sincerely,

Franciszek Piper

Bijlage 5

Manuscript ‘Had het anders gekund’

Dit document is door Verbum gecorrigeerd en voorzien van diverse redactionele vragen en opmerkingen.

Peki’in, Israël, 11 juli 2019

Beste Gerton,

Het meest doet ons in je commentaar pijn dat je achter mijn rug om “deskundigen”, waaronder die stront-vervelende plak-Boudewijn, die ik dacht afgeschud te hebben, hebt benaderd. Niet kosher zeggen we hier. Het laat ook wel een beetje zien hoe jij in elkaar steekt. Navrant dat je niet naar mijn gezondheid informeert trouwens.

Ik neem het boek hierbij terug en bezin mij op andere manieren om tot uitgave te geraken. Ik voel er niets voor de inhoud naar de zin van de door jou benaderde derden aan te passen. Alles is zo goed mogelijk gedocumenteerd en verschil van inzicht zal altijd wel blijven bestaan. Het Calmeyer verhaal van die Petra bijv. is ten enen male onjuist. Ik ga geen discussie meer met jou of met wie dan ook aan.

Stuur de in jouw bezit zijnde papieren maar naar mijn zoon David: … [adres verwijderd].

Het beste verder,

Groeten,

Abel & Ruth

Hilversum, 11 juli 2019

Beste Abel,

Ik heb natuurlijk wel verwacht dat je kwaadaardig zou kunnen reageren, maar nogmaals mijn intenties zijn goed geweest. Ik had evenwel niet verwacht dat je op deze manier zou reageren. Het is jammer dat je de inhoud niet even hebt laten bezinken.

Wat betreft die stront-vervelende plak-Boudewijn zoals jij hem noemt het volgende. Het is alweer heel lang geleden dat ik Petra van den Boomgaard met Boudewijn in contact heb gebracht en dat ze het dossier van je moeder hebben ingezien. Dat was op een moment dat het met ons gezamenlijke project nog iets zou kunnen worden. Dus toen heb ik daar geen kwaad in gezien. We hadden, toen zeker en nu ook nog, een gezamenlijk belang.

Voorts nog het volgende. Ik ben in verleden vaker benaderd met manuscripten waarin mensen zeiden oog in oog met Mengele te hebben gestaan. Daarmee moet ik voorzichtig zijn. En daar waar twijfel is, en dat is t.a.v. jouw manuscript mogelijk het geval, moet ik nader onderzoek doen. In dit geval was dat makkelijk omdat ik de heer F. Piper ken en zaken met hem doe. Als er twijfel is moet je m.i. beide kanten belichten en wellicht minder stellig zijn. Ik kan het mij niet permitteren geheel onzorgvuldig te zijn.

Nogmaals, het was bedoeld om het boek beter te maken, met de beste intenties.

Nu is het ook zo dat ik inmiddels heel veel werk in je manuscript en boek heb gestoken. Dat heb ik niet voor niets gedaan. Ten eerste omdat ik geloof in het boek en tweede omdat ik van mening was dat jouw verhaal wereldkundig gemaakt moet worden. Vandaar dat ik je wil vragen om e.e.a. rustig te overpeinzen en je standpunt te herzien.

Ik hoor graag van je.

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

PS: Natuurlijk hoop ik ook dat het goed gaat met je gezondheid!

Peki’in, Israël, 12 juli 2019

Beste Gerton,

Ik ben niet van gedachten veranderd. Mijn reactie was niet onbekookt. Jij gaat veel te ver met je inhoudelijke bemoeizucht. Dat alles zonder overleg vooraf. En dan nog weer die Boudewijn erbij betrekken. De limit!

De nadere informatie over Mengele en Calmeyer heeft mij niet kunnen overtuigen het boek op deze punten bij te stellen. Bovendien heb ik in de inleiding gezegd niet te pretenderen een wetenschappelijk werk te schrijven met literatuurlijsten, tientallen voetnoten etc.

Ik ga de inhoud van mijn boek niet wijzigen en zoek een andere uitgever.

Wees zo goed om de documentatie die je van mij gekregen hebt t.b.v. illustraties etc. aan mijn zoon David in Dodewaard te doen toekomen.

Met groet,

Abel

Hilversum, 12 juli 2019

Beste Abel,

Helaas, zou ik zeggen. Het is jammer voor alle partijen, omdat we er allemaal al zoveel tijd en energie in hebben gestoken. En op geheel onverwachte wijze trek jij de stekker eruit. Dat heb je natuurlijk veel vaker gedaan en daarmee heb je meer mensen schade berokkend. Ik had dus gewaarschuwd moeten zijn. Maar vooral, isoleer je jezelf ermee en dat is spijtig. En dat patroon zie je ook terug in het manuscript en hoe jij ermee om gaat. Het klopt dat je niet gepretendeerd hebt een wetenschappelijk werk te schrijven. Maar dat is toch wat anders dan een werk met aantoonbaar onjuiste informatie of, beter gezegd, aantoonbaar twijfelachtige informatie. Het feit dat je in het geheel geen oog hebt voor feitenmateriaal en opinies van deskundigen zorgt ervoor dat ik er vrede mee kan hebben dan ons project niet doorgaat. Ik kan het me niet veroorloven een boek uit te geven met onjuiste of onzorgvuldige historische informatie. Jouw onwelwillendheid om deze feiten op eigen merites te beoordelen, te wegen en te verwerken zodat een correct geschiedkundig beeld ontstaat is natuurlijk zorgwekkend. Waarom wil je met alle geweld dit beeld in tact houden? Waarom klamp je je zo graag vast aan een mogelijke associatie van je vader met Mengele, op basis van een getuigenis die niet geheel smetteloos is, terwijl de archieven niets zeggen en er geen echte getuigendeskundige zijn die de getuigenis van Van Velzen onderschrijven. Eén getuige is geen getuige! Sterker nog, dezelfde echte (onderkende) getuigen (die voor Mengele hebben moeten werken) geven aan dat Sally arts-verpleger was in het Zigeunerlager en niet tot het artsenteam van Mengele behoorde. Maakt deze informatie jouw beeld van jouw vader minder waardevol? Is een nagedachtenis aan jouw vader beter als hij wel gedwongen zou zijn geweest om voor Mengele dubieuze praktijken te hebben moeten verrichten? Of past het beeld van je vader je niet waarin hij ‘slechts’ arts-verpleger was terwijl hij voorbestemd was om op een Nobelprijs af te steven? Moet het beeld gecreëerd of in stand gehouden worden dat jouw vader terecht alleen in de medisch-wetenschappelijk top actief behoorde te zijn?

Het zijn natuurlijk harde vragen die je wellicht zo niet hoort voor te leggen aan een slachtoffer van de Holocaust die schrijft over zijn vermoorde ouders. Daarvoor bied ik mijn excuses aan, maar deze vragen raken evenwel aan de kern van jouw aandrang om het geschiedbeeld van je vader en moeder op mogelijk onjuiste bronnen te monopoliseren. Daar heb ik vrede mee, maar niet als er concrete informatie voorhanden is die wellicht een ander, historisch evenwichtiger beeld zou construeren.

Kortom, ik kan me erin schikken dat al mijn werk (op aanvechtbare gronden) terzijde wordt geschoven en teniet wordt gedaan. Ik heb er dan ook vrede mee dat ik niet een boek hoef uit te geven dat niet helemaal (of helemaal niet) juist is en waarin dus bepaalde mythes (door jou gecreëerd) in stand worden gehouden of zelfs wel worden uitvergroot. Zoals je weet schrijf ik regelmatig blogs over mijn ervaringen. Dit onderwerp en onze e-mailwisseling zou zich goed lenen voor een dergelijke blog. Ik vind ook dat ik ertoe verplicht ben opperrabbijn B. Jacobs te informeren over onze correspondentie.

Nogmaals betreur ik de gang van zaken. Ik ben evenwel niet rancuneus en indien je van gedachten bent veranderd, bereid de handschoen weer op te rapen, omdat ik van mening blijf dat jouw verhaal en dat van jouw vader en moeder wereldkundig gemaakt moeten worden. Daarnaast hoop ik dat het heel goed gaat met je gezondheid en dat je de publicatie van je boek lang mag overleven.

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

Peki’in, Israël, 14 juli 2019

Beste Gerton,

Helaas is ons gezamenlijk project op de klippen gelopen. Ik beraad me nog wat ik verder met het boek zal doen.

Nu heb jij de afbeeldingen die we zouden opnemen nog in je bezit.

Beseffend dat jij door het stoppen van het project schade hebt geleden wil ik tot een afronding met jou komen voor een zekere schadeloosstelling. Ik had gedacht aan 750 Euro. Als jij dan als tegenprestatie het illustratiemateriaal aan mijn zoon David in Dodewaard [adres weggelaten] zou willen doen toekomen. Graag je bankgegevens.

Met vriendelijke groet,

Abel de Jong

Peki’in, Israël, 16 juli 2019

Beste Gerton,

Je blijft zwijgen. Wat is hier aan de hand? Mij laten spartelen?

Ik hoor graag op de kortst mogelijke termijn van je.

Met groet,

Abel de Jong

Hilversum, 17 juli 2019

Beste Abel,

Ik ben niet zoals Boudewijn.

Ik wil me beraden op de situatie. We hebben duidelijke afspraken gemaakt over het uitgeven en in Gorinchem daarover gezamenlijke afspraken gemaakt. Een van de afspraken was dat ik je manuscript zou gaan lezen en eventueel met opmerkingen zou komen. Dus dat zou geen verassing mogen zijn. Ik wil daarom overleggen met mijn advocaat hierover. Hij is evenwel op vakantie.

Ik heb daarom de voorbereidingen voorlopig gewoon door laten gaan.

In beginsel ben ik van mening dat we al veel te ver in het uitgeefproces zitten om zonder al te grote kleerscheuren van elkaar af te komen. Gezien de ellende die hieruit zou voortvloeien is het daarom, wat mij betreft, beter het manuscript aan te passen en het uitgeefproces netjes af te ronden. Wat mij betreft kan dat zonder ‘hard feelings’.

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

Peki’in, Israël, 17 juli 2019

Beste Gerton,

Ik wil graag de strijdbijl begraven en met je verder gaan op de ingeslagen weg hoewel zich intussen een paar grote uitgevers geïnteresseerd hebben getoond. Er is zelfs al een uitgever bij ons op bezoek geweest in Israel. Dat laat ik even voor wat het is. Ik stel wel een paar voorwaarden:

1. Geen derden achter mijn rug om raadplegen. De adviezen die je reeds gevraagd hebt wil ik liever niet in de teksten verwerken. Het boek is opgesteld a.d.h.v. documentatie die ikzelf heb. Dat geldt met name de Calmeyer registratie. Het lezend publiek is m.i. weinig deskundig.
2. Afgezien van kleinere correcties wil ik de tekst zoals die nu luidt handhaven.
3. Jij vertelt mij waar de meegegeven documentatie is. Je moet weten dat ik de laatste tijd in toenemende mate aan geheugenverlies lijd. Ik weet dus niet of je de spullen in Gorcum hebt achtergelaten. Met name wil ik weten waar het handgeschreven boekje van mijn ouders is. Het zat in een witte doos en heeft een blauwe kaft. Je kent het wel.

Dit even voor nu.

Graag je reactie.

Hartelijke groet,

Abel de Jong

Peki’in, Israël, 18 juli 2019

Beste Gerton,

Bij mij draait alles om de vraag waar het handgeschreven boekje dat mijn ouders in Brussel hebben gemaakt en dat zich in drie of vier ingebonden schriftjes is opgetekend, zich bevindt.

Als je mij daarover geen uitsluitsel verschaft wordt samenwerking problematisch ook al schakel je twintig advocaten in. Je vermijdt steeds op deze cruciale vraag antwoord te geven.

Ik hoop dat e.e.a. goed bij je landt!

Hartelijke groet,

Abel de Jong

Hilversum, 18 juli 2019

Beste Abel,

Dit is geen cruciale vraag. Ik heb alle documenten en foto’s en tekeningen in Gorinchem bij onze laatste bespreking afgegeven. De tekening van je vader was verzakt in de lijst tijdens de autorit. Weet je dat nog? De ingebonden schriftjes zitten erbij!

Ik heb nu alleen nog drie foto’s in mijn bezit die jullie mij na de laatste bespreking hebben toegestuurd. Deze foto’s stuur ik natuurlijk terug, ongeacht waar onze samenwerking op uit draait!

Gaat het goed met je gezondheid?

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

Peki’in, Israël, 18 juli 2019

Beste Gerton,

Eindelijk duidelijkheid over die ingebonden schriftjes. Bedankt hiervoor!

Blijft nog de vraag hoe we met de teksten omgaan. Verandervoorstellen van mij onbekende derden vallen niet lekker bij mij. Hiervoor vraag ik begrip. Het boek is gemaakt op basis van bij mij aanwezige kennis en documenten. Of dat de absolute waarheid belichaamt, ach ik weet het niet en vind het ook niet cruciaal. E.e.a. staat ook in het voorwoord.

Graag nog even een laatste reactie en dan kunnen we voorwaarts.

Hartelijke groet,

Abel de Jong

Hilversum, 19 juli 2019

Beste Abel,

Hoe gaat het met je gezondheid, Abel? Ik hoop goed.

Ik vind het heel prettig te horen dat je de strijdbijl wilt begraven en dat we weer verder kunnen. Dat is voor jou en voor mij het beste, denk ik.

In het rood zal ik onderstaand reageren op de drie punten.

Als we verder gaan wil ik ook graag een uitgeefovereenkomst met je aangaan.

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

1. Geen derden achter mijn rug om raadplegen. De adviezen die je reeds gevraagd hebt wil ik liever niet in de teksten verwerken. Het boek is opgesteld a.d.h.v. documentatie die ikzelf heb. Dat geldt met name de Calmeyer registratie. Het lezend publiek is m.i. weinig deskundig. Verbum: Ik heb het nooit zo ervaren, dat ik achter je rug om wil gaan. Het zijn immers openbare bronnen die iedereen kan raadplegen of had kunnen raadplegen. Als uitgever van boeken over de Holocaust heb ik een verantwoordelijkheid. Ik kan het niet maken om boeken uit te geven waarin onjuiste informatie is opgenomen. Ten aanzien van Calmeyer: Ik kan Petra vragen een nadere toelichting te geven. Dat moet voor jou toch interessant zijn? Jij hebt dit dossier toch niet zelf ingezien of wel? Petra is hierop gepromoveerd en de expert op het gebied van aanvragen bij Calmeyer. Haar overtuigende en deskundige opinie zegt toch wel iets? Ten aanzien van Mengele is het sowieso ‘gevoelige’ informatie. Ook voor jou. Als topdeskundigen van mening zijn dat jouw vader niet voor Mengele gewerkt kan hebben, dan is dat een gegeven dat je niet zomaar kan wegpoetsen. Je moet er in ieder geval melding van maken en je stelligheid afzwakken. Ik wil/moet graag historisch verantwoorde boeken uitgeven. Ik ga niet verder graven, maar vind dus wel dat de gemelde bevindingen op een nette manier verwerkt moeten worden. Ik snap dat je gezond veel van je energie opslokt. Ik wil daarom voorstellen dat ik een voorstel doe voor deze noodzakelijke aanpassingen. Ik beloof daarbij dat ik jouw verhaal en aanpak zoveel mogelijk in tact hou.
2. Afgezien van kleinere correcties wil ik de tekst zoals die nu luidt handhaven. Verbum: ik neem aan dat je akkoord bent met de door aangebrachte tekstuele, niet-inhoudelijke correcties.
3. Jij vertelt mij waar de meegegeven documentatie is. Je moet weten dat ik de laatste tijd in toenemende mate aan geheugenverlies lijd. Ik weet dus niet of je de spullen in Gorcum hebt achtergelaten. Met name wil ik weten waar het handgeschreven boekje van mijn ouders is. Het zat in een witte doos en heeft een blauwe kaft. Je kent het wel. Verbum: Deze vraag heb ik al separaat per e-mail beantwoord. Ik zal nooit foto’s en documenten als drukmiddel, zo ik dat al zou willen, achterhouden.

Peki’in, Israël, 21 juli 2019

Beste Gerton,

Ik begrijp dat jij je verantwoordelijk voelt voor de juistheid van te publiceren historisch boeken. Ik sta evenwel in voor de correctheid van hetgeen ik opgeschreven heb. Het had eleganter geweest als jij mij op die Petra had geattendeerd. Dan had ik zelf met haar in contact getreden.

De Calmeyer registratie is onaantastbaar. Zie bijv. pag. 67.

Dat Sally als wetenschapsman met Mengele zelf – wellicht vluchtige – contacten heeft gehad lijkt mij ook boven alle twijfel verheven. Zie bijv. het citaat van Anton van Velsen op blz. 117. Van Velsen was een militair van het oude stempel en 100% betrouwbaar.

Echt, Gerton, ik ga deze passages niet wijzigen omdat ene Petra of hoe die vrouwen ook mogen heten het beter denkt te weten. Zo is absoluut zeker dat Sally nooit op de Buna fabriek gewerkt heeft. Ies Spetter wel. Archiefgegevens zijn ook niet altijd betrouwbaar. Zo kwam mij nichtje vorig jaar met de ontdekking dat Sally “tot eingeliefert” was in Buchenwald. Bleek op een foutieve interpretatie van een lijst te berusten.

Als jij blijft bij je stellingname moeten we daar de consequenties maar van nemen en uit elkaar gaan. Jij hebt veel tijd in mij en ik in jou gestoken. Jammer, maar we hebben geen enkele contractuele band. Dit zijn allemaal voorfasen tot het echte werk. Een paar andere uitgevers die eveneens kennis genomen hebben van het concept staan te trappelen om het stokje over te nemen. Ik begrijp je vasthoudendheid om deze kip met wellicht gouden eieren niet te slachten, maar ik heb het gevoel met jou uitgepraat te zijn. We hebben dan wel de vredespijp gerookt, maar je blijft maar corrigeren (in rood nota bene: de schooljongen maakt fouten…). Ik ben als jurist echt niet bang voor advocaten. Ik woon in Israel. Lastig procederen lijkt mij.

Hartelijke groet,

Abel

Peki’in, Israël, 21 juli 2019

Beste Gerton,

Ik heb eerlijk gezegd mijn buik vol van topdeskundigen. Mijn informatie is uit de eerste hand en die laat ik niet zomaar door welke Petra dan ook wegpoetsen. Daarmee heb je bij mij op de verkeerde knoppen gedrukt. Ik ben, evenals jij, vasthoudend.

We zijn echt op elkaar uitgekeken en ik ga een punt zetten achter onze contacten. Het neemt teveel van mijn kostbare energie in beslag. Ik wil met positief ingestelde mensen graag verder gaan. We kissebissen al veel te lang.

Het ga je goed.

Hartelijke groet,

Abel

Tot slot

Hilversum, 23 oktober 2019

Beste Abel,

Ik heb mijn gedachten ten aanzien van jouw manuscript en onze discussie daarover op papier gezet. Voordat ik dit document op mijn website plaats leek het mij gepast je vooraf hierover te informeren. Je commentaar is welkom.

Met vriendelijke groet,

Gerton van Boom

Peki’in, Israël, 24 oktober 2019

Beste Gerton,

Als je dit echt nodig vind houd ik je niet tegen. Ik vind het wel kinderachtig om hier steeds op terug te komen. Heb je geen corrigerende partner naast je? Mijn vrouw stopt zulke mailtjes voor ze uitgaan. Het lange stuk is trouwens slaapverwekkend. Ach, zie maar wat je doet.

Toch een hartelijke groet,

Abel

Op zaterdag 26 oktober 2019 verscheen een groot artikel in De Telegraaf van Bert Dijkstra over het boek van Abel de Jong dat uit kwam bij Uitgeverij Van Praag.

Flaptekst

Sally de Jong, de tweelingbroer van Loe de Jong, de gelauwerde chroniqueur van de geschiedenis van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, was de eerste die geschreven heeft over de Jodenvervolging in Nederland. Zijn essay heette De ondergang van het Nederlandse Jodendom. Hij schreef het in Brussel tijdens zijn vlucht uit Nederland om aan de deportatie en vervolging te ontkomen. Het document bereikte medio 1943 de Nederlandse regering in ballingschap in Londen en werd ter kennis gebracht van koningin Wilhelmina. Loe de Jong, werkzaam op het Bureau Inlichtingen in Londen, maakte zich van het manuscript meester en hield het tot kort voor zijn overlijden in 2005 onder zich.

Sally heeft een half jaar in het ziekenhuis van Westerbork gewerkt en nauwgezet beschrijft hij in brieven aan zijn vrouw wat hij waarnam, tot hij uiteindelijk ontdekte dat zijn werk er alleen maar toe diende de Joden in het doorgangskamp gezond te maken voor transport naar het onheilspellende oosten. Samen met zijn vrouw Liesje van Male en een bevriend echtpaar heeft Sally getracht het neutrale Zwitserland te bereiken. Dat mislukte. Een tweede poging moest hun naar Spanje leiden. Ook deze poging strandde. De desperate tocht werd een aaneenschakeling van dramatische gebeurtenissen. Het net sloot zich rond het onfortuinlijke viertal. Het lot dat meer dan 100.000 Nederlandse Joden zou treffen strekte zijn klauwen nu ook naar Sally en Liesje uit. De bestemming werd Auschwitz.

De twee kleine kinderen overleefden de Holocaust in onderduikgezinnen. De oudste van de twee, Abel, reconstrueerde het hoopvolle en veelbelovende leven van zijn ouders aan de hand van documenten die hij meer dan zestig jaar in huis had en nooit had bestudeerd.

Abel de Jong werd op 31 december 1940 geboren als oudste zoon van Sally de Jong en Liesje van Male, beiden Joods, in Amsterdam aan de Nieuwe Prinsengracht 31. Zijn Joodse ouders probeerden naar Zwitserland en later naar Spanje te vluchten. Beide pogingen mislukten op het allerlaatste moment bij de grens. De beide zoons, Abel en Daniël (1942 – 2014) waren op onderduikadressen ondergebracht. Beiden zijn, toen hun eigen ouders na de oorlog niet meer terugkeerden, opgevoed door deze pleegouders. Abel bezocht in Leiden het gymnasium en studeerde in 1967 aan de Universiteit van Leiden af als jurist. Hij begon zijn carrière bij een adviesbureau in de ruimtelijke ordening en leidde later een eigen adviespraktijk waarbij hoofdzakelijk gemeenten als opdrachtgever had. Hij is in 1968 met Ruth Hotze getrouwd. Het paar heeft vier kinderen. In 2007 zijn ze in Israël gaan wonen, maar hun binding met Nederland bleef in tact. Na zijn pensionering in 2006 is Abel gaan schrijven.

Gebonden, 250 bladzijden

Prijs: € 24,50

E-book: € 7,95

ISBN: 9789493028135

Verwachte verschijningsdatum: 24 oktober 2019

1942. Het jaar van de stilte

Er is weer een overvloed aan Holocaust-gerelateerde onderwerpen: het vonnis over het Holocaust Namenmonument, de schadevergoeding door de NS, het turbulente afscheid van Dirk Mulder, directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork (en met name de commotie en de beschuldigingen aan zijn adres over de vluchtelingen-wandeling), bijna wekelijks maakte de Jodenmoord zijn opwachting in de kranten en overige media, een mer à boire. Ik heb evenwel gekozen voor een minder in het oog springend onderwerp.

De afgelopen maanden ben ik samen met auteur Rob Bakker druk doende geweest om zijn begin 2020 verschijnende kolossale studie over de omvangrijke Nederlandse ambtelijke collaboratie af te ronden: Boekhouders van de Holocaust. Nederlandse ambtenaren en de collaboratie. Tijdens deze werkzaamheden werd de aandacht mede opgeëist door het nieuwe boek van Herman Van Goethem, Belgisch historicus en jurist, rector van de Universiteit Antwerpen en directeur en mede-initiator van Kazerne Dossin, Museum en Documentatiecentrum over Holocaust en Mensenrechten in Mechelen, het Belgische Westerbork zullen we maar zeggen.

Het boek gaat over het jaar 1942, het jaar van de stilte, volgens Van Goethem. ‘Hij analyseert onder meer het geleidelijke afglijden naar extreem geweld bij de politie, alsook de schijnbaar voortschrijdende acceptatie vanuit de Joodse gemeenschap. In deze studie over collaboratie en verzet komen niet enkel de extremen aan bod, maar wordt vooral ook ingegaan op de complexiteit van een door de oorlog ontregelde samenleving waarin de toekomst onzeker en onduidelijk is. 1942 is wat dat betreft een scharnierjaar,’ aldus de website van de Universiteit Antwerpen.

In 1942 valt de Duitse Wehrmacht de Sovjet-Unie binnen en dringt nazi-generaal Rommel de Engelsen aanvankelijk terug in Noord-Afrika. Wie gaat er winnen? Op welk paard moet gewed worden? In de periode 1940-1942 lijken de nazi’s aan de winnende hand. Eind 1942 slaat de onoverwinnelijk lijkende Duitse oorlogsroes om in verliezen bij El Alamein en Stalingrad. Is het hitlerisme toch te verslaan? De gemiddelde mens is voorzichtig (en zwak) en kiest graag eieren voor zijn geld. Als de Duitsers Europa blijvend overheersen of als er een uitonderhandelde compromisvrede komt waarbij de kleine landen als Nederland en België onder de Duitse invloedssfeer vallen, is het verstandig een beetje met de nazi’s mee te werken. Maar als de geallieerden aan de winnende hand zijn, is er opeens volop ruimte voor verzet en kunnen we maar beter een draai maken en rekening houden met de unconditional surrender die Roosevelt en Churchill nu eisen. De burgers van de bezette gebieden wegen in 1942 in meerderheid angstvallig de oorlogskansen van de strijdende partijen af. Deze internationale ontwikkelingen bepalen tot in hoge mate de lokale seismografische verhoudingen. Dit is de centrale leeswijzer die Van Goethem biedt. Plaats de ontwikkelingen in de tijd en veel wordt opeens duidelijk(er). Immers, ‘Je kan pas lezen als je weet wat er staat’, aldus zijn graag geuite Cruijffisme. Een geweldige open deur natuurlijk, maar daarom niet minder waar.

In 1942. Het jaar van de stilte onderzoekt Van Goethem de Jodenrazzia’s in zijn Antwerpen. Wat was de rol van de lokale overheid hierin? Met name de rol van de politie wordt in een diepgravend onderzoek dat 14 jaar duurde geanalyseerd. Hij concludeert dat tot eind 1942 veel burgers en ambtenaren kozen voor collaboratie. Vanaf eind 1942, begin 1943 gaat het roer om en wordt men dapperder en gokt men op de geallieerden.

Het interessante van het boek is dat de auteur drie verhaallijnen door elkaar weeft: de rol van de lokale Antwerpse overheid (met name de politie), het dagboek van Max Gevers en ten slotte Van Goethems eigen familiegeschiedenis, waarbij hij eerlijk schrijft over zijn extreemrechtse (en ter dood veroordeelde maar niet ter dood gebrachte) opa.

In de Nederlandse pers is niet veel aandacht besteed aan dit, door de aanpak van de auteur, baanbrekende boek. Ik ken alleen een recensie van Chris van der Heijden in De Groene Amsterdammer (11 april 2019, pagina 66). Hij concludeert: ‘Dit engagement [drie verhaallijnen en zijn persoonlijke invalshoek van de auteur] maakt 1942 veel meer dan een geschiedenisboek. Het is een aanklacht tegen het leven.’ Wat Van der Heijden schrijft is allemaal waar, u moet het maar nalezen, maar mij vielen geheel andere onderwerpen in het boek op. Als je een boek leest over de Jodenvervolging in België ontkom je niet aan de neiging om te vergelijken met de Nederlandse situatie. Dat is natuurlijk in het verleden veelvuldig gepoogd, maar lang niet altijd bevredigend. Argumenten voor het verklaren van de Nederlandse collaboratie met de nazibezetter lijken opeens anders door de kracht van de argumenten van onze zuiderburen. Zij pakten het soms anders aan en tonen het ongelijk van de nog altijd aangehangen Nederlandse argumenten.

Wat is dus de waarde van de argumenten om de Nederlandse paradox te verklaren? Deze paradox moet een verheldering bieden waarom in Nederland 75% van de Joden is gedeporteerd en vermoord terwijl dat percentage in België veel lager was (circa 45%) en Frankrijk een nog aanzienlijk lager percentage kende. Vergelijken we de Nederlandse met de Belgische Jodenvervolging dan lijkt na kennisneming van het boek van Van Goethem een herijking van de gegeven verklaringen voor de ‘succesvollere’ Nederlandse Jodenvervolging noodzakelijk.

Op dinsdag 24 maart 1942 (pagina 87-88) oordeelde een rechtbank in Luik dat de wetgevende macht van de secretarissen-generaal, bij afwezigheid van de wettige regering, ongeldig is. ‘Dit vonnis haalt niet alleen de juridische positie van de secretarissen-generaal onderuit, het ondergraaft ook het systeem van welwillende overheidscollaboratie met de bezetter. (…) Dit [vonnis] is het begin van een krachtmeting tussen de Belgische overheid en bezetter.’ Van Goethem schrijft gedreven verder: ‘De Conventie van Den Haag uit 1907 garandeert de Belgische overheid een grote autonomie en geeft ze een stevige onderhandelingsmarge. Ambtenaren en magistraten kunnen perfect “legaal verzet” plegen en bij een twijfelachtige Duitse vraag argumenteren dat ze onbevoegd zijn.’ Maar hij gaat verder en nu komt het belangrijke punt: ‘Publiek protest door gezagsdragers van stand is belangrijk vanwege de impact op de publieke opinie. Het goede voorbeeld inspireert en werkt aanstekelijk; het is een tegengif tegen defaitisme.’ Verzet tegen de Jodenvervolging is door een groot deel van de bestuurlijke top in gang gezet door het goede voorbeeld te geven. Dat was geen massaal verzet, maar het was een begin, een goede intentie.

Als we dit afzetten tegen de Nederlandse verhoudingen gedurende de oorlogsjaren dan kan de opstelling van de Nederlandse ambtenaar, met name aan de top, gekarakteriseerd worden als de houding van de schurftige hond.¹ In Nederland was de situatie in grote lijnen vergelijkbaar met België. De secretarissen-generaal, als hoogste ambtenaren, kregen door afwezigheid van de rechtmatige en democratisch gekozen regering de bestuurlijke macht in handen. Onder Duits bevel natuurlijk, maar de besluiten die de SG’s namen hadden kracht van wet, die op geen enkele wijze gecontroleerd of aan banden gelegd werd. Ook de Nederlandse regering in Londen heeft nooit ingegrepen en voor zover dit getracht is, werd niet naar het wettig gezag op afstand geluisterd.

De Conventie van Den Haag resulteerde in 1907 in het Landoorlogreglement dat ook in Nederland van toepassing was. De ambtenaren hebben dit document nooit een rol laten spelen. Aanvullend hierop hebben we in Nederland de zogenaamde Aanwijzingen gehad waarin het functioneren van de ambtenarij onder vreemde heerschappij was geregeld. Daar stond onder andere letterlijk in dat nooit door ambtenaren meegewerkt mocht worden aan de deportatie van een bevolkingsgroep. In de oorlog heeft de regering in Londen in mei 1943 ook nog een Commentaar op de Aanwijzingen opgesteld waarin expliciet gewaarschuwd werd om niet mee te werken aan de Jodenvervolging en -deportaties. De Aanwijzingen en het Commentaar erop zijn op alle punten ten aanzien van de rechtsbescherming van de Joden flagrant met voeten getreden. In het Nederlandse debat over de Holocaust zijn het Landoorlogreglement, de Aanwijzingen en het Commentaar erop bijna nooit een onderwerp van belang. In België speelt het Landoorlogreglement wel een grote rol in het debat. En wat mij aanspreekt is het benadrukken van het belang van het ‘publiek protest door gezagsdragers van stand’. In Nederland is altijd beargumenteerd dat ambtenaren, waaronder burgemeesters, maar beter op hun post konden blijven en mee moesten werken om erger te voorkomen, om te beletten dat NSB’ers aangesteld zouden worden en het leed van de Joden nog veel groter zou zijn. Maar het tegenovergestelde is dus aantoonbaar juist. In België zijn er bestuurders en magistraten opgestaan die zich verzet hebben tegen de Jodenvervolging. Zij vervulden een voorbeeldfunctie die defaitisme tegenging. In Nederland heeft de ambtelijke collaboratie zich als een verstikkend net om de Joden gesloten: de regering in Londen was voorstander van medewerking, de secretarissen-generaal zagen hun positie opgewaardeerd worden en reikten de bezetter in ruil daarvoor de Joden op een presenteerblaadje aan de Duitse bezetter aan. Zo heeft de Hoge Raad zonder protest zijn Joodse president laten afzetten en heeft het met het schandalige Toetsingsbesluit de legitimiteit van Duitse misdaden trachten te onderschrijven. Wat moest in deze constellatie de lagere ambtenaar doen? Hij werd, voor zover hij verzet had willen plegen, op geen enkele wijze gesteund door zijn meerdere. Integendeel! Hij werd gesommeerd te collaboreren.

We kunnen gerust concluderen dat het aangevoerde Nederlandse argument om massaal ambtelijk te collaboreren ‘om erger te voorkomen’ onjuist is als het gaat om de Jodenvervolging. Feit blijft ook dat Nederland een veel hoger percentage slachtoffers heeft dan België. Er zal zeker hiervoor een keur aan verklaringen gegeven kunnen worden; de ambtelijke collaboratie is niet de enige verklaringsgrond van de Nederlandse paradox, maar wel een belangrijke, of althans veel belangrijkere dan we tot op heden hebben ingezien.

Maar wat ook telt is het gevoel van eigenwaarde dat altijd in het geding is geweest. Doordat de Nederlandse Joden door bijna iedereen in de steek werden gelaten en de Joden middels de Joodse Raad zelf ook meewerkten aan deportatie en de anti-Joodse Duitse maatregelen, moet een sfeer ontstaan zijn van defaitisme. Je moest wel van heel goeden huize komen om in Nederland Joden te helpen… De schurftige hond kroop liever tegen de Duitse moordenaar aan in de hoop een afgekloven botje toegeworpen te krijgen. Dat was het Nederlandse beleid. Het is niet fraai en ik zeg het niet graag. We hebben geen grijze maar een gitzwarte geschiedenis te verwerken. Alle hulde dus aan de dappere houding van de Brusselse gemeentebesturen: ‘Eerst weigerden de gemeentelijke overheden (op Jette na) de Jodenster uit te reiken. En in september 1942 werkte het politiekorps niet mee aan de grote Jodenrazzia in Brussel.’ Zij wel!

Ondanks alle terechte loftuitingen voor Van Goethems boek, valt het lezen soms zwaar. Het is een lange aaneenschakeling van schokkende, maar vaak voorspelbare verhalen gedecoreerd met foto’s van de slachtoffers. Het boek moet aansluiten bij de benadrukking van persoonlijke verhalen in de Holocaustgeschiedschrijving; de slachtoffers moeten een naam en een gezicht krijgen en uit de anonimiteit treden. Een gevoel van déjà vu maakt zich wel meester van deze lezer. Het lijkt te passen in de trend van modern effectbejag die furore maakt in de herdenkingscentra.

In België zijn over het algemeen de door de nazi’s vereiste quota in aantallen Joden ook gehaald en dus is er op grote schaal natuurlijk ook door de politie en gemeentebestuurders meegewerkt aan de Jodendeportatie. Op pagina 228 en 229 schrijft Van Goethem het volgende: ‘Maar wie zijn wij om een oordeel te vellen over die agenten in Deurne? Ze bevonden zich niet enkel in een heel lastige situatie, maar werden ook fel opgejaagd door commissaris Hendrickx, die onwilligen aan de Duitsers dreigde te verklikken. Dat de herinnering na de oorlog ging verglijden is niet helemaal onbegrijpelijk. In een zwart-witte naoorlogse analyse kun je niet accepteren dat agenten die in het verzet zaten en daardoor in Duitse kampen zijn beland voordien ook effectief meewerkten aan een grootscheepse razzia. Augustus-september 1942 is echter een heel ander tijdvak dan de periode na de Grote Ommekeer, vanaf november 1942, toen alles anders werd.’

Tja, nu doemt de vraag op of we in Nederland ook een Grote Ommekeer hebben gezien? Ten aanzien van het verzet tegen de Arbeidsinzet, de spoorwegstakingen en dergelijke is er wel een kentering zichtbaar. Maar van een Grote Ommekeer ten aanzien van de (hulp aan de) vervolgde Joden is wat mij betreft duidelijk geen sprake geweest in Nederland. De deportaties gingen onverminderd door. De ambtelijke opsporingscollaboratie ten aanzien van de Joden verscherpte en verdiepte zich eerder. Ook dit punt draagt wellicht bij aan het herzien van de conclusies over de Nederlandse paradox. Terwijl elders in Europa de bereidwilligheid afnam naarmate de tijd verstreek, nam deze in Nederland toe.

Op pagina 269 stipt Van Goethem een andere saillante zaak aan. ‘Dit is de compromitterende collaboratie ten voeten uit: wie meent deals met de Duitsers te kunnen sluiten, werkt hoe dan ook mee aan de Jodenvervolging. Ook als dat niet de bedoeling is.’ Het ging over de Joodse kinderen van een tehuis in Wezembeek die vrijgesteld werden van transport, maar waarvoor zieken uit het Sint-Erasmusziekenhuis in de plaats moesten komen. Maar Van Goethem formuleert in algemene zin en dus bedoelt hij deze uitspraak generiek. Wat hij aan de kaak stelt is precies hetgeen in Nederland op grote schaal en met volle overtuiging heeft plaatsgevonden. Onderhandelen, zo zijn wij immers gewend, is iets weggeven in de hoop er iets voor terug te krijgen. Er moest aan de Duitsers veel gegeven worden. Per saldo was er winst omdat een andere houding niets zou hebben opgeleverd. Ja, u hoort uzelf al zo redeneren. Dit is dus, zoals we eerder aanhaalden, de diplomatie van de schurftige hond. Vergeten daarbij wordt dat met een dergelijke vorm van collaboratie veel meer wordt weggegeven dan beoogd. We hebben daarmee onze waardigheid en trots ook verkwanseld. In Nederland is dat vol overtuiging en massaal gebeurd. In België soms ook, maar er zaten bij onze zuiderburen meer remmen op. Wat Van Goethem betoogt is mij uit het hart gegrepen. Hij is een historicus die de bronnen centraal stelt en feiten aandraagt met empathie, moraliteit en besef dat we iets moeten leren van onze rol in de Holocaust. Dat ontbreekt er ook vaak aan in het Nederlandse debat, dat veelal gevoerd wordt door historici die de emotie uit het debat willen halen en zich concentreren op louter kille feiten.² Die benadering kan bij de Holocaust niet. De feiten zijn er om lering uit te trekken. De feiten moeten verbonden worden aan het uit alle macht willen voorkomen van een nieuwe genocide. Van Goethem doet dat moeiteloos en dat is in de Nederlandse verhoudingen onzichtbaar. Katja Happe schreef in haar boek Veel valse hoop over de Nederlandse volksaard die van invloed zou zijn geweest op de Jodenvervolging in Nederland. Maar geen enkele Nederlandse historicus kan daar iets mee, ‘de Nederlandse volksaard’. Geen enkele historicus wil er zelfs een poging toe wagen. Dat is natuurlijk ook drijfzand, en onherroepelijk komen we dan uit bij de houding van de schurftige hond.

Van Goethem stapt evenwel moeiteloos over al dergelijke bezwaren heen. Bijna achteloos. Vanzelfsprekend. Een historicus met een hart.

Gerton van Boom, uitgever

¹ Deze term heb ik ontleend aan een column van Max Pam in de Volkskrant van 2 juli 2019. Hij hanteert de term overigens voor het vaak laffe Nederlandse buitenlandbeleid en diplomatie.

² Ik heb deze blog vooraf aan de heer Van Goethem voorgelegd. Hier plaats hij de volgende voetnoot:

‘Tussendoor in dit verband iets over wat u hogerop schreef i.v.m. déjà vu en effectbejag: wil ook u niet op zijn Hollands de emotie uit het debat halen?

Precies om wat u hièr schrijft laat ik ook slachtoffers zo zien, de ene na de andere, zoals inderdaad ook de herinneringscultuur wil doen. Ik denk dat dit een noodzakelijke component is in de analyse van extreem massageweld (al kan het blijkbaar dus gaan vervelen en storen). Maar je kunt niet volstaan met een kille analyse van de mechanismen (die ik dus meer bloot leg dan men in Nederland doet). Je moet tevens de slachtoffers laten zien, want ook dat is noodzakelijk ‘om lering uit te trekken’: door te laten zien dat elk van hen een mens van vlees en bloed is, met elk van hen een eigen verhaal met hoop en verwachtingen.

Het eindeloze defilé van slachtoffers mag niet gaan vervelen. Maar dat was wat net wel gebeurde (b.v. gewenning bij de politieagenten) en nog steeds gebeurt. Laat het dan maar vervelen, zo vind ik. Ik wil vervelend zijn, zeker en vast. ☺

Wat dat déjà vu betreft ook dit: anders dan in Nederland is in België dit soort verhalen over Joodse slachtoffers uit het eigen land weinig bekend. Verklaring: 80% van de Joden had de Nederlandse nationaliteit en was ingeburgerd; er waren dus na de oorlog vele Nederlanders die dan toch maar belangstelling opbrachten en de verhalen gingen traceren in hun dorp, hun wijk, hun straat. In België ging het vooral om vreemdelingen, arme paupers, ‘vuile Joden’. Nadien werden ze helemaal vergeten en uitgewist. Nou, ik zit helemaal in een debat. Ik hou op. Groet!’

Meer lezen? Hierna is een artikel opgenomen van Herman Van Goethem over de administratieve collaboratie in België. Interessant is ook de podcast op www.deburen.eu van vrijdag 7 juni 2019. Op YouTube is ook een aardige lezing van de auteur te zien, Boekvoorstelling ‘1942. Het jaar van de stilte’ van Herman Van Goethem en LangZullenWeLezen Herman Van Goethem in De afspraak 11 02.

De meanders van de administratieve collaboratie in België tijdens WO II

Herman Van Goethem

De collaboratie in België tijdens WOII wordt sterk geassocieerd met Oostfrontstrijders, met rechtse politieke groeperingen (Rex, VNV, Verdinaso…) en met oorlogsburgemeesters afkomstig uit die partijen. Het is ook mogelijk om de collaboratie vanuit een andere hoek te bekijken, met name die van het dagdagelijkse overheidsbestuur (administratie en gerecht), zoals dat overal ten lande werd gevoerd, van Aarlen tot Oostende.

Zulke niet-politieke analyse legt niet enkel andere klemtonen maar komt ook tot andere vaststellingen.

Dé moeilijkste dossiers waren wel de bestrijding van het verzet en de Jodenvervolging. Met het eerste kregen alle arrondissementen en vele steden en gemeenten wel te maken, het andere beperkte zich vooral tot Antwerpen-Brussel-Luik-Charleroi en in mindere mate ook Gent, Oostende enz. In welke mate mocht/moest het Belgische bestuur meewerken? We zullen deze dossiers bespreken vanuit de hiernavolgende gegevens.

De reglementen van de Haagse Conventie uit 1907 zetten regels uit voor het bestuur van een bezet gebied. Het uitgangspunt is de permanentie van de nationale instellingen, die een samenwerking tussen het bezettingsleger en de nationale overheden noodzakelijk maakt op twee domeinen: de ordehandhaving en het ‘herstel van het publieke leven’. In 1914-1918 ontwikkelde zich in bezet België een praktijk van verregaande institutionele samenwerking met de bezetter, waarbij ook van Belgische zijde de Haagse Conventie zeer ruim werd geïnterpreteerd. Het ging daarbij vooral om niet-politieke zaken, zoals het bestrijden van criminaliteit of het herstel van de publieke infrastructuur. Het Belgische staatsapparaat werkte zo mee aan de uitvoering van Duitse bevelen en verordeningen, ook wanneer ze op ingrijpende wijze tegen de Belgische wetgeving ingingen. Het Hof van Cassatie aanvaardde zulks zelfs expliciet in een arrest uit mei 1916! Vanaf februari 1918 kwam het echter tot een clash: uit protest tegen de Duitse Flamenpolitik legde de Belgische magistratuur collectief het werk neer. Dat leidde in de daaropvolgende maanden tot een grote desorganisatie van het land.

In de jaren 1930 was het de Belgische regeringen duidelijk dat men lessen moest trekken uit het verleden. De ruime interpretatie van de Conventie van Den Haag uit 1914-1918 werd bevestigd, onder meer in het Mobilisatieboekje (1936) dat elke ambtenaar in bezettingstijd meekreeg. Daarin stond onder meer aangaande ambtenaren: ‘Indien zij door den inval worden verrast, mogen zij den overweldiger generlei weerstand bieden. (…) Indien de bezetter zulks vereist, mogen zij, bij geschrifte, uitdrukkelijk de verbintenis aangaan hun ambt nauwgezet en trouw te blijven uitoefenen en niets te doen en alles te laten dat schadelijk zou zijn voor het vijandelijk bestuur in het bezet gedeelte van het Belgisch grondgebied.’ Een wet van 10 mei 1940 bepaalde uitdrukkelijk welke ambtenaren bij een bezetting ter plaatse moesten blijven om het staatsapparaat (administratie, gerecht) in stand te houden.

Wat echter indien de bezetter het spel niet correct speelde? Een collectieve staking zoals die van de magistratuur tussen februari en november 1918 was klaarblijkelijk geen optie meer. Het Mobilisatieboekje legde de verantwoordelijkheid nu bij de individuele ambtenaren. Vroeg de bezetter iets wat strijdig was ‘met de plicht tot getrouwheid jegens het Vaderland’, dan moest de betrokken ambtenaar zijn medewerking weigeren. In geval van twijfel diende hij schriftelijk het advies van zijn hiërarchische overste vragen en dan moest hij zich schikken naar dat advies. De praktijk echter zou uitwijzen dat de ambtenaren overal op elk niveau deze geïndividualiseerde verantwoordelijkheid trachtten te ontlopen. Zo kwam het tijdens de bezetting frequent voor dat hogere ambtenaren gewoon niet antwoordden op de schriftelijke vragen om advies. Het werd uiteindelijk een ‘eenieder voor zich’, waarbij de uiteindelijke beslissing ook duidelijk verschoof naar het lokale niveau (de procureurs des konings, de burgemeesters), dat veel aan macht en invloed won. Het dient daarbij benadrukt dat de bezetter zelf de Belgische ambtenaren erg veel ruimte gaf om administratieve medewerking te weigeren op grond van de Conventie van Den Haag.

In heel België begon dus vanaf mei 1940 een intense administratieve samenwerking tussen de Belgische overheid en de Duitse bezetter, vooral op het vlak van de ordehandhaving. Ze betekende onder meer dat Belgische politie en rijkswacht overal ook op verzoek van de bezetter overging tot het opleiden en aanhouden van personen en deze aan hen overleverde. Het betrof, zoals in 1914-1918, vooral apolitieke medewerking, inzake kleine en grote criminaliteit. Gaandeweg begon echter duidelijk te worden dat de bezetter ook politieke oogmerken nastreefde. Wat bijvoorbeeld indien de bezetter de medewerking van het Belgische gerecht vroeg bij het opsporen van verzetslui die aanslagen gepleegd hadden? Dit was een uitermate moeilijk probleem.

Tegelijk speelde het volgende mee. De Belgische medewerking was niet enkel op gang gekomen in het kader van de ruime interpretatie van de Conventie van Den Haag uit WOI. Doordat men rekening hield met een Duits overwicht in Europa na de oorlog, tolereerde de Belgische administratie ook op al zijn niveaus, met instemming van de secretarissen-generaal en dit tenminste tot diep in 1941, Duitse maatregelen die de Conventie manifest schonden.

Het eerste grote dossier van een overal ingeburgerde doch manifest illegale medewerking met de bezetter, betrof de anti-Joodse verordeningen. Een nauwkeurige lectuur van teksten en adviezen uit het najaar van 1940 toont aan dat de medewerking daaraan toen de principiële en expliciete instemming kreeg van de hoogste Belgische autoriteiten (secretarissen-generaal, Raad van Wetgeving). In gans het land werkten de lokale overheden dus ‘loyaal’ mee (Antwerpen, Brussel, Luik, Charleroi, of bijvoorbeeld ook Jette en Philippeville); niet zelden gingen ze daarbij ook verder dan wat de Duitsers vroegen. Voor zover thans geweten, was er tot aan de Jodendeportaties (augustus-september 1942) geen wezenlijk verschil in de houding van de diverse gemeentelijke overheden in België tegenover de manifest illegale Jodenverordeningen.

De andere grote illegaliteit betrof een verordening uit maart 1941 van de VNV’er Romsée over de pensionering op 60 jaar. Daarmee deed de Nieuwe Orde een greep naar de macht. Belangrijk is dat de Belgische hoogste overheden niét protesteerden tegen deze manifest illegale maatregel die ook niet door de Haagse Conventie kon worden verantwoord. Men verleende er integendeel overal expliciet zijn medewerking aan.

De enige uitzondering betreft Brussel, waar burgemeester Van de Meulebroeck als protest tegen deze ‘ouderdomsverordening’ einde juni 1941 op spectaculaire wijze ontslag nam. Daarmee begon in dat arrondissement langzaam het tij te keren. In juli begon de Brusselse procureur des konings moeilijk te doen bij ‘aanhoudingen’ op vraag van de Duitsers. Vermoedelijk groeide er vanaf de zomer van 1941 in het arrondissement Brussel onder de ambtenaren en magistraten meer en meer een anti-Duits klimaat. In de loop van 1942 was het in dat arrondissement niet meer ‘normaal’ om op vraag van de bezetter individuen aan te houden, zeker niet wanneer het om collectieve arrestaties ging.

In het najaar van 1942 keerde overal het tij: het Reich voerde de verplichte tewerkstelling in Duitsland in, wat zowat overal in België grote ‘administratieve onwil’ uitlokte, zoals ook gewapend clandestien verzet. Bovendien keerden de Duitse oorlogskansen vanaf de herfst van 1942 (El Alamein oktober 1942, Stalingrad december 1942-januari 1943).

Het Belgische overheidsapparaat werkte globaal genomen niet meer mee, de enige ambtenaren die nog, nu meer dan ooit, de Duitsers bleven dienen waren de Nieuwe-Ordegezinden. Ze kozen voor een verdere samenwerking, enerzijds uit overtuiging, anderzijds ook omdat er voor hen, door hun openlijke politieke engagementen, geen weg terug meer was.

Ook de Belgische regering in Londen bekende nu openlijk kleur door een strenge repressiewetgeving die – de chronologie is geen toeval – pas in december 1942 werd uitgevaardigd, waardoor enerzijds de bestuurlijke collaboratie tot dan toe werd toegedekt, anderzijds die samenwerking naar de toekomst toe onmogelijk werd gemaakt (‘willens’ meewerken werd vervangen door ‘wetens’ meewerken met de vijand).

Literatuur

Van Goethem, H., “La Convention de La Haye, la collaboration administrative en Belgique te la persécution des Juifs à Anvers, 1940-1942“ in: Cahiers d’Histoire contemporaine – Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 2006, p. 117-197.

Van Goethem, H. (eds.), Local Government and Collaboration in Occupied Europe, 1939/1940-1945, Gent, Academia Press, 2006.

Holocaust is hot!

Gerton van Boom, Uitgeverij Verbum, 21 januari 2019

September en oktober 2018 hebben een rijke oogst aan interessante Holocaustboeken opgeleverd. De media hebben er op grote schaal aandacht aan besteed. Bart van Es, hoogleraar Engelse literatuur in Oxford, schreef Ver-geet-mij-niet. Over het verborgen leven van een Joods meisje (Uitgeverij De Bezige Bij) en kwam samen met onderduikster Lien haar verhaal toelichten in Pauw. In het boekenpanel van DWDD werd het nieuw vertaalde boek De reiziger van Ulrich Alexander Boschwitz, die wist te ontsnappen aan de pogroms van de nazi’s, warm aanbevolen. Paul van Vliet was te gast bij DWDD voor zijn nieuwe boek Brieven aan God en andere mensen (Uitgeverij Balans) en las een ontroerend gedicht voor: aan Japie Groen (mijn joodse vriendje uit de derde klas lagere school). Jan Brokken schreef De rechtvaardigen. Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde (Uitgeverij Atlas/Contact) en was te gast in VPRO Boeken. De Nederlandse vertaling van Sasha Pechersky. Holocaust Hero, Sobibor Resistance Leader, and Hostage of History (Sasha Pechersky. Het relaas van de Russische soldaat die de opstand van Sobibor leidde, Uitgeverij Prometheus) van Selma Leydesdorff werd onder andere in het Nieuw Israëlitisch Weekblad beschreven omdat het 75 jaar geleden is dat Sobibor werd opgeheven.

Het boek dat de meeste aandacht kreeg was natuurlijk De bokser. Het leven van Max Moszkowicz van Marcel Haenen (Uitgeverij Querido). Verschillende tv-programma’s besteedden er aandacht aan. De geschreven pers heeft er ook massaal over bericht. En passant werd er ook nog even (terecht) door de familie Moszkowicz een controverse de wereld in geslingerd door de stadshistoricus van Maastricht (Paul Bronzwaer) te beschuldigen van antisemitisme.

Aline Pennewaard schreef een indringend boek over (on)menselijke morele dilemma’s: Van kleermaker tot kapo. De oorlog van een Duits-Joodse vluchteling (Uitgeverij Nieuw Amsterdam). Uitgeverij Atlas Contact vertaalde het boek van Auschwitz-overlevende Hédi Fried waarin zij antwoord geeft op de vragen die we moeten blijven stellen om herhaling van de Holocaust te voorkomen (Vragen die ik kreeg over de Holocaust). De Telegraaf wijdde een hele pagina aan Harry & Sieny. Overleven in verzet en liefde (Gibbon Uitgeefagentschap).

Theo Gerritse publiceerde zijn geweldige dissertatie over supernazi Rauter. Himmlers vuist in Nederland (Boom Uitgevers). Waarschijnlijk zal ik aan dit boek apart aandacht besteden als ook de Nederlandse vertaling van Arthur Seyss-Inquart und die deutsche Besatzungspolitik in den Niederlanden (1940-1945) van Johannes Koll verschijnt.

Tot slot stuitten we op een vertaling van Klaus Manns roman De vulkaan en namen we kennis van De orde van de dag van Éric Vuillard, over de annexatie van Oostenrijk door nazi-Duitsland. Ook vermeldenswaard is de (enigszins) tegenvallende nieuwe Netflix Original Movie Operation Finale over de ontvoering van Adolf Eichmann uit Argentinië. In Tuschinski keken we naar de nieuwe Russische speelfilm Sobibor. Ook tegenvallend, maar dat is niet opmerkelijk, omdat de film propagandistische elementen heeft die de Russische bijdrage aan de opstand benadrukken. Ik vrees dat het medium film zich per definitie niet leent voor het verhaal van de Jodenvervolging. Te expliciet of gruwelijk is niet goed en te weinig expliciet komt alleen artistiek over. Bijna altijd wringt het genre zich ongemakkelijk in de lens. Als het gaat om bewegend beeld is en blijft de Holocaust het domein van de documentaire, uitzonderingen daargelaten. De interviews die gemaakt zijn met Holocaustoverlevenden voor het Shoah Institute van Steven Spielberg (Visual History Archive® van de USC Shoah Foundation) hebben een veel grotere zeggingskracht dan bijvoorbeeld een film als Schindler’s List. Denk ook aan de onvolprezen documentaire Shoah van Claude Lanzmann.

Dus binnen anderhalve maand verschijnen, over het algemeen bij grote uitgeverijen, twaalf boeken die de moeite waard zijn. En dit zijn alleen de in Nederland verschenen boeken. De buitenlandse boeken laat ik achterwege. Een rijke oogst dus. En het is nog niet eens Holocaust Memorial Day (bevrijding van Auschwitz door de Russen op 27 januari 1945). Laat staan 4 mei, als traditioneel de oorlog en de Jodenvervolging intensief worden herdacht. De datum 4 mei is bij uitstek geschikt om een boek over de Shoah uit te geven. Grote aandacht lijkt dan verzekerd, hoewel dat ook weer niet altijd het geval is. Er verschijnen dan zoveel boeken dat verschillende publicaties ondersneeuwen en niet de aandacht krijgen die ze zouden verdienen. Maar nu beleefden we de maanden september en oktober en was er eigenlijk geen directe aanleiding om zoveel boeken over de Holocaust te verwachten. Wat is er aan de hand? Of is er niets nieuws aan de hand en wordt de al lang ingezette stijgende belangstelling voortgezet? Of is er slechts sprake van een kleine, incidentele en toevallige opleving?

Eerst nog een paar opmerkingen vooraf, voordat we de vraag trachten te beantwoorden. We scannen de media en boekpagina´s natuurlijk ook op andere publicaties over de Tweede Wereldoorlog. En wat blijkt? In dezelfde periode zijn er veel minder boeken over de algemene geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, de oorlogsgeschiedenis, verschenen. En dat terwijl door het Platform Herinnering Tweede Wereldoorlog 2018 gebombardeerd was tot het Jaar van Verzet! Dat bevestigt het feit dat, naar mijn mening, de Holocaust de Tweede Wereldoorlog definitief in aandacht heeft verslagen. Dat proces was natuurlijk al langer gaande en kan met verschillende wapenfeiten bevestigd worden. Een blik op het programma van het Verzetsmuseum Amsterdam voor het eerste halfjaar 2019 is veelzeggend: alle vijf lezingen en activiteiten hebben betrekking op de Jodenvervolging en niet op de oorlog of bezetting zelf. Marga Minco, schrijfster die onwrikbaar geassocieerd blijft met de indrukwekkende en beklemmende onderduiknovelle Het bittere kruid, kreeg (nu het nog net kan!) op 98-jarige leeftijd de P.C. Hooftprijs 2019 uitgereikt. Maar er zijn onnoemelijk veel voorbeelden.

Betekent deze ontwikkeling, waarbij de Holocaust de beeldvorming van en over de Tweede Wereldoorlog domineert, dat we onze belangstelling, verbazing, verontwaardiging en woede over de oorlog en het thema goed en fout aan het verliezen zijn en dat we onze belangstelling, verbazing, verontwaardiging, woede en onbegrip over de Sjoa in stand houden en uitbreiden? Het lijkt erop dat het antwoord op deze vraag bevestigend moet zijn.

Voordat we trachten te analyseren waarom dat gebeurt, moeten we tegelijkertijd wijzen op verschillende onderzoeken die het afgelopen jaar zijn verricht en het beeld lijken te vertroebelen, nuanceren, problematiseren of tegenspreken. Al jaren wijst het CIDI op het toenemende antisemitisme in Nederland en de rest van de wereld. Het EU-agentschap voor Fundamentele Rechten (www.fra.europe.eu) heeft een zorgwekkend rapport gepubliceerd. Negen op de tien Joden in Europa hebben het gevoel dat antisemitisme de afgelopen vijf jaar is toegenomen. Vijfentachtig procent van de ondervraagden beoordeelde antisemitisme als het grootste sociale of politieke probleem in hun land. Dertig procent gaf aan het afgelopen jaar te zijn lastiggevallen vanwege hun Joodse achtergrond. Ongeveer tachtig procent doet hiervan geen aangifte omdat dat toch niets zou uithalen. Een op de drie respondenten zei Joodse gebouwen en evenementen te mijden omdat zij zich daar onveilig voelen. Ruim een derde gaf aan emigratie naar Israël of Amerika te overwegen vanwege antisemitisme.¹ De Tweede Kamerleden Segers (CU) en Yeşilgöz (VVD) bereiden een wetsontwerp voor om antisemitisme in Nederland tegen te gaan. Tevens is er een nieuwe stichting in het leven geroepen om antisemitisme te bestrijden: Stichting Antisemitisme Preventie.

Intussen woedt er een discussie over het accepteren van de definitie van antisemitisme zoals deze is voorgeschreven door de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). De definitie luidt als volgt: ‘Antisemitisme is een zekere perceptie van Joden, die geuit kan worden als haat tegen Joden. Retorische en fysieke uitingen van antisemitisme worden gericht aan Joodse en niet-Joodse personen en/of hun bezittingen, aan instellingen van de Joodse gemeenschap en religieuze voorzieningen.’ Dit is een brede definitie en volgens sommige politieke partijen maakt deze formulering kritiek op Israël onmogelijk. De IHRA heeft deze definitie onderbouwd met voorbeelduitingen en dat maakte de discussie niet helderder. Bewust of onbewust onjuiste beweringen over Israël zouden namelijk ook onder de definitie van antisemitisme vallen.

Naast het toenemende antisemitisme en de discussie over de definitie van antisemitisme moeten we ook kijken naar onze kennis van de Holocaust. In de zaterdagbijlage van de Volkskrant van zaterdag 8 december 2018 over de dood van Selma Wijnberg, de laatste Nederlandse overlevende van Sobibor, (waarin overigens het boek Selma van Ad van Liempt hardnekkig niet genoemd werd) lezen we het volgende: ‘Eind november presenteerde de zender [CNN – GvB] een omvangrijke enquête onder Europeanen waaruit bleek dat een op de drie volwassenen weinig tot niets weet van de Holocaust. Een op de twintig weet zelfs niet wat het is.’²

In juni 2018 is er door het ministerie van VWS een onderzoek van Marc van Berkel (verbonden aan de lerarenopleiding Geschiedenis en het Kenniscentrum Kwaliteit van Leren van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen) gepresenteerd. Het betreft een onderzoek naar de basiskennis van jongeren over de Tweede Wereldoorlog onder ruim 1500 scholieren in het voortgezet onderwijs en mbo. De kennismeting leverde een krappe voldoende op. Een minderheid weet wat collaboratie, verzet of nationaalsocialisme inhouden. Een derde van de jongeren weet niet wat het begrip Holocaust inhoudt. Meer dan de helft van de geënquêteerde jongeren kent het begrip antisemitisme niet; wat genocide is weet 67% van de respondenten niet. Slechts 28% weet dat een groot aantal van de omgekomen Joden in Oost-Europa leefde. De overgrote meerderheid van de jongeren denkt dat er in Nederland aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog veel meer Joden woonden dan daadwerkelijk het geval was.³ Zijn deze uitkomsten schokkend? Het roept in elk geval wel de dringende vraag op hoe het Nederlandse onderwijs de Holocaust behandelt. Zijn deze uitkomsten over de kennelijk tekortschietende basiskennis acceptabel als we ons realiseren dat Nederland de Declaration of the Stockholm International Forum on the Holocaust uit januari 2000 heeft ondertekend waarin staat dat educatie over de Shoah een belangrijk en verplicht onderdeel van het curriculum moet zijn?

Onderzoeker Van Berkel merkt nog wel op dat de basiskennis van de Holocaust beter is dan over andere historische thema’s zoals de Napoleontische bezetting en de Tachtigjarige Oorlog. Onderwijs over de Jodenvervolging moet, volgens Van Berkel, leiden tot meer zelfreflectie van de leerlingen. Van Berkel is inmiddels op dit onderwerp gepromoveerd en er valt natuurlijk meer over te zeggen. Zo scoort het feitelijke gedrag van de leerlingen veel beter dan de basiskennis. 75% vindt herdenken belangrijk, 86% houdt zich aan de twee minuten stilte, 10% besteedt geen aandacht aan de herdenkingen en 80% heeft wel eens een museum of herinneringscentrum bezocht. 70% meent dat er lessen kunnen worden geleerd van de Tweede Wereldoorlog. Het Holocaustonderricht moet aansluiten bij drie belangrijke thema’s, te weten 1) schending van mensenrechten, 2) schending van de rechtsstaat (voorkomen dictatuur) en 3) internationale samenwerking. Daarnaast moet aangesloten worden bij de belevingswereld van de jongeren. Dat betekent waarschijnlijk games, strips en interactieve lesstof. Iedereen is het eens met Marcus Tullius Cicero: ‘Niet op de hoogte zijn van wat zich voor je geboorte heeft afgespeeld, is altijd een kind blijven.’⁴

Terug naar de kernvraag. Waarom neemt de belangstelling voor de Jodenvervolging eerder toe dan af? Ik zou hier twee verklaringen voor willen geven. Ten eerste is er sprake van toenemend nationalisme en de opkomst van de sterke man. Iedereen kent het rijtje: Trump, Xi Jinping, Poetin, Erdogan, Bolsonaro, Orbán en Assad. Trump voert een economische strijd tegen China, Europa, Rusland en de rest van de wereld. De navo-bondgenoten voeren hun bewapening op omdat ze niet meer zoals in het verleden kunnen vertrouwen op hun Amerikaanse suikeroom. Trump en na hem andere Amerikaanse presidenten zullen alles in het werk stellen om hun politieke en economische belangen te verdedigen. En met het opkomende China is dat dweilen met de kraan open. De geschiedenis heeft laten zien dat wereldmachten zich niet zonder slag of stoot zullen uitleveren aan opkomende machten. Poetin verdedigt zich wanhopig tegen de oprukkende Europese Unie. Hij probeert terug te vechten in Oekraïne, maar krijgt meer navo-troepen aan zijn grenzen. Dat lijkt nog onschuldig maar de bewapening gaat door, gefinancierd door dezelfde Europese landen die Russisch gas kopen. Ook wordt Poetin meer en meer door Trump in de armen van China gedreven. De overige sterke mannen willen hun partij meeblazen, maar wat ze allemaal gemeen hebben is het gegeven dat ze primair nationalistisch zijn, zich meer terugtrekken en de belangen van hun eigen land nastreven en daarbij hoofdzakelijk rekening houden met de eigen meerderheidsgroepen waardoor minderheden zwakker zijn komen te staan. Nationalisme en het bevoordelen van de eigen clientèle hebben ook gevolgen voor de Europese Unie. Polen, Hongarije, Italië en Groot-Brittannië (Brexit) handelen voornamelijk uit eigenbelang. Aan een internationaal, gezamenlijk belang wordt minder waarde toegekend. Veel landen trekken zich dus terug op eigen erf en de bewapening neemt overal toe. De minderheden komen zwakker te staan. Dat lezen we elke dag in de krant en we voelen dat het niet de goede kant op gaat. En dan hebben we het nog niet eens over de klimaatproblematiek, waar de Verenigde Staten en China zich onttrekken aan hun verantwoordelijkheid op basis van economische motieven. De grootste vervuilers kiezen zonder schroom voor hun economisch eigenbelang op korte termijn. De volgende generaties doen niet terzake. De solidariteit in de wereld neemt af.

Tal van publicaties lijken deze stelling (‘de terugkeer van het nationalisme laat de potentiële oorlogsballon weer oppompen’) te onderschrijven. Men leze Vrede en oorlog van Jonathan Holslag, WARning 2020 van Ingo Pieper (gratis te downloaden op www.global4cast.org) en De nieuwe zijderoutes van Peter Frankopan. Lees straks ook Russische ravage van Helga Salemon. Voor het tegengeluid kan ik Naar de bliksem, maar nu nog niet. Over het hedendaags doemdenken aanbevelen van historicus en optimist Ronald Havenaar. Hij keert zich in zijn boek tegen cultuurpessimisme, doemdenken, alarmisme, hopeloosheid en apocalyptische visioenen van onwrikbare lijnen van de neergang. Hij wijst ons op onze veerkracht.

De angst voor het opkomende nationalisme, protectionisme en de groter wordende oorlogsdreiging geeft een onderhuids gevoel dat het met de wereld weer de verkeerde kant op gaat en dat dit, misschien wel onbewust, leidt tot meer aandacht en nadruk op de Holocaust en de lessen van deze genocide. De Shoah is namelijk begonnen als antisemitisme en geëxplodeerd in en door de Tweede Wereldoorlog. En oorlog komt er weer, wat een nieuwe genocidale explosie dichterbij brengt.

Maar een afdoende, solitaire verklaring is dit niet omdat de Holocaust als object van belangstelling en verontwaardiging al sinds het Eichmann-proces (1961) bezig is aan een gestage opmars. Ik denk dat we deze toenemende belangstelling het beste kunnen verklaren vanuit de psychologie en de biologie, de tweede verklaringsgrond. De Shoah herbergt alle tegenstrijdige menselijke facetten en daarom willen we er graag meer over weten. We willen graag gechoqueerd worden. We kijken graag naar de donkere kant van de medemens, bij voorkeur van de ander. De musea en herinneringscentra zijn erop ingericht. Ze vertellen het verhaal waarbij één boodschap blijft hangen: wat was het verschrikkelijk, dat mag nooit meer gebeuren, wat waren de nazi’s slechte mensen en dat zou bij ons niet opkomen of mogelijk zijn! Maar waren het alleen de nazi’s?

De Holocaust vertegenwoordigt de eeuwenoude en onoplosbare innerlijke tweestrijd van de mens: het conflict tussen de subjectieve begrippen goed en fout. Hoe konden ogenschijnlijk doodnormale mensen bewust andere mensen zoveel leed aandoen zonder gewetenswroeging? Welke knop moeten we omzetten om de onnoemelijke ellende van de ander (de Joden) niet te voelen? De daders waren niet slechts een paar psychopathische nazi-criminelen. Ze werden overal en op grote schaal actief geholpen.⁵ Macht, welvaart, angst, hebzucht, wantrouwen, haat, afgunst, de strijd tussen eigenbelang en algemeen belang, de strijd tussen goed en fout, meewerken uit lijfsbehoud of behoud van werk en inkomen, ben ik dapper of bang, houd ik mijn rug recht of kijk ik weg, recht of onrecht; het zit in ieder mens. We worstelen er allemaal mee, van tijd tot tijd en in meerdere of mindere mate. De Holocaust was de scherp uitvergrote wanverhouding van al deze emoties en gevoelens. De een zijn dood is… Het is allemaal heel herkenbaar en invoelbaar. We weten allemaal dat deze tegenstellingen geweldig ‘schuren’. En het is voor elk mens een zoektocht hoe hij of zij hierin staat. Hoe sterk sta jij in je schoenen? Zou jij ook dapper zijn en een onderduiker opnemen als je tevens jezelf en je gezin in gevaar brengt? Zou je als ambtenaar meewerken aan de registratie van een minderheid terwijl je weet dat van deze informatie misbruik wordt gemaakt ten nadele van deze minderheid? In hoeverre moet je solidair zijn met medeburgers die bedreigd worden? Moet er een straf komen op passiviteit? Zou je als politieagent mee kunnen werken aan het ophalen van Joden als je een gezin moet onderhouden en je vreest je baan te verliezen? In hoeverre laat je je chantabel maken? Zou je als spoorwegmedewerker moeten meewerken aan het deporteren van Joden, terwijl het bekend was dat ze slechts een enkeltje kregen? Heb je het recht om zwak te zijn en je te verschuilen achter de regels van overheid of werkgever? Wanneer moet je opstaan en sterk zijn? Ieder voor zich en God voor ons allen! Moet je solidair zijn? Of mag je alleen aan jezelf denken? Of moet je primair aan jezelf denken? Mag je goederen of onroerend goed in gebruik nemen of je toe-eigenen van Joden die toch niet meer terugkomen? In hoeverre moeten we ons neerleggen bij een politieke, economische of feitelijke realiteit als een hogere macht (de Duitse bezettingsmacht) niet te stoppen lijkt? Wanneer en op welk vlak is meewerken met een vijand toegestaan? Waarom moeten burgers solidair zijn met bedreigde Joden als de hoogste ambtelijke gezagsdragers bij afwezigheid van de gekozen politieke leiding voorschrijven netjes mee te werken met de bezetters. Ambtenarij, politie, spoorwegen, notarissen, advocaten en rechtspraak; vrijwel iedereen collaboreerde (meer of minder actief), bijna iedere Nederlandse gezagdrager maakte zich bereidwillig ondergeschikt aan de nazi’s die een grootschalige criminele organisatie leidden en zich schuldig maakten aan institutioneel antisemitisme en genocide.⁶ Om erger te voorkomen, heette het, maar dat is keihard gelogenstraft. De tol die hiervoor betaald werd waren de levens van Joden. Zij werden opgegeven; nevenschade. Dat was in de oorlog het ‘heersende politiek realisme’! En als dat (helemaal niet koosjere) politieke realisme er toch is, kunnen we dan maar niet beter er het beste van maken en kijken of we nog een graantje kunnen meepikken? Jouw profijt verandert immers niets aan het politiek realisme. Voordat je het weet gaat een ander er met de buit vandoor. En is het feitelijk niet altijd zo gegaan in de wereldgeschiedenis? Het was toch een dog-eat-dog waar je het beste van moest maken? Eten om niet gegeten te worden. Zorgen dat je aan het diner aanzit om te voorkomen dat je op het menu komt! Cynisch? Ja, maar dat is altijd zo geweest. En dat zal ook altijd wel zo blijven. Altruïsme is leuk maar ‘eerst komt het vreten en dan de moraal.’ Zoals Bertolt Brecht al schreef in de Driestuiversopera?

We willen graag goeddoen. Dat geeft een prettig gevoel, maar het heeft natuurlijk wel zijn grenzen. En waar ligt deze grens? Waarom hebben we niet in het Wetboek van Strafrecht laten opnemen dat iedereen verplicht is solidair te zijn met bedreigde medeburgers? En pal te staan voor het leven van de buurman ook al kost je dat je leven. Waarom is er geen straf gezet op passiviteit en wegkijken? Niets doen is ook een keuze (Sartre). Het antwoord op deze vraag is simpel: Omdat dat ons niet uitkomt. We willen natuurlijk wel bij een bank blijven werken en een bonusje meepakken, ook al worden er elders mensen gedupeerd. Zo zitten wij in elkaar. Survival of the fittest. En al deze zaken komen op een indringende, wringende, schurende manier samen bij de geïndustrialiseerde moord op de Joden. Het lijkt dan wel dat meedoen, helpen, je eigen hachje redden, profiteren, het geweten sussen, toegeven aan homofobie, het terzijde schuiven van ons schuldbesef negatieve eigenschappen zijn, maar het zijn ook kwaliteiten die de mensheid verder hebben geholpen en gezien kunnen worden als overlevingsdeugden. Er zit een beschermend element in, maar wel een element dat ten koste gaat van andere mensen, meestal van een minderheid.

De Holocaust ‘schuurt’ en blijft dat doen omdat we zijn opgegroeid in een christelijke, steeds veiliger wordende, wereld.⁷ Niemand bestrijdt de tien geboden. Iedereen probeert zijn kinderen fatsoen bij te brengen. We krijgen allemaal normen en waarden aangereikt en worden netjes opgevoed. Naastenliefde is een deugd. Wie goed doet, goed ontmoet. Heb uw naaste lief als uzelf. Pesten, antisemitisme, racisme, discriminatie, buitenlanderhaat, homohaat; niemand is geheel verschoond van deze misdragingen, al was het maar in de vorm van een grapje. Iedereen moet er, in meerdere of mindere mate, tegen vechten. Dat is onze eerste natuur. Naastenliefde is slechts onze tweede natuur. Onze beschaving is, na eeuwen van de meest gruwelijke oorlogen en misdragingen, nog steeds een flinterdun verschijnsel. Onze welvaart draagt eraan bij dat we ons in West-Europa redelijk gedragen, maar er is niet veel voor nodig om een nieuw omslagpunt te creëren (‘Willen jullie in deze stad en in Nederland meer of minder Marokkanen?’). De belangstelling voor minder vriendelijk rechts-nationalisme is een teken, het internationaal groeiende nationalisme zou ons zorgen moeten baren. En de Holocaust is een spiegel die we elkaar graag voorhouden en het liefst willen wegduwen. We zijn ons er niet expliciet van bewust, maar we voelen het. Diep in ons hart kennen we de (basale kenmerken van de) psychopaat die zonder enige compassie en doelbewust andere mensen iets aandoet. We verbazen ons erover, we walgen ervan, maar we kennen de moordenaar, de dief, de kopgeldopstrijker, de ambtenaar die zich verschuilt achter de regels, de samenstellers van het menu.

Kortom, de Holocaust confronteert ons met ons ingebeelde zelfbeeld. We hebben een veel te florissant beeld van de menselijke natuur in het algemeen en de eigen persoon in het bijzonder.

Gerton van Boom

uitgever, g.vanboom@verbum.nl

1. Micky Cornelissen, ‘Steeds minder veilig’, NIW 12, 2018.

2. Rosanne Kropman, ‘De erfenis van Selma Engel’, de Volkskrant, zaterdagbijlage, 8 december 2018, pagina 3.

3. Sarah Bremer, ‘Wat weten zij er nu van?’, Auschwitz Bulletin, jrg. 62, nummer 4, pagina 10.

4. Marcus Tullius Cicero, Brutus. Orator. (In het Engels vertaald door G.L. Hendrickson en H.M. Hubell). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1939, p. 395.

5. Lees hiervoor Europa tegen de Joden 1880-1945 van Götz Aly (Hilversum, 2019).

6. Rob Bakker, Boekhouders van de Holocaust. Actief collaborerende ambtenaren (Hilversum, 2019, nog te verschijnen).

7. Over de veiliger wordende wereld schreef Steven Pinker Ons betere ik, waarom de mens steeds minder geweld gebruikt, waarin hij op basis van uitgebreide statistische gegevens, tot de conclusie kwam dat de huidige mens met steeds minder geweld geconfronteerd wordt. Hij geeft hiervoor vier oorzaken: 1) de mens is gepacificeerd, 2) het beschavingsproces heeft zijn werk gedaan, 3) de humaniserende invloed van de Verlichting en 4) het feit dat na de Tweede Wereldoorlog er geen wereldoorlog meer heeft plaatsgevonden.