Veertig jaar na de oorlog vond Evelien van Leeuwen-van Straaten de ruimte om haar herinneringen weloverwogen op papier te zetten en zo een monument op te richten voor haar vermoorde vader Anton van Straaten, broer Jules en zus Fanny. Ze waren anoniem vermoord. De vergetelheid had zich ontfermd over hun nagedachtenis. Dat wilde zij herstellen. Daar is zij in geslaagd, in haar zo typerende sobere en ingetogen stijl. Ook de uitstoting tijdens de bezetting van de Joodse medeburgers uit de maatschappij, die in feite nog enige tijd doorging na de bevrijding, geeft ze pijnlijk duidelijk, maar zonder onvertogen woord, weer.
‘Miljoenen lotgenoten zijn gestorven, volgens een boosaardig plan de dood ingejaagd, jij bent blijven leven en je moet je best doen het bestaan weer op te vatten waar je was gebleven. Maar intussen ben je ouder geworden, door je ervaringen geen drie jaar zoals de tijdrekening je leert, maar wel honderd jaar. Dat is de reden dat ik geen mensen meer wil zien, hen niet, die mij dat alles hebben aangedaan, maar ook niet die anderen die wel lief zijn en er ook niets aan kunnen doen dat alles zo is gelopen, maar die nu toch, ondanks hun nabijheid, zo verschrikkelijk ver weg zijn en juist door hun medelijden voor mij zo onverdraaglijk. Alleen moeder met wie ik de oorlog ben doorgekomen, met wie ik heb overleefd, haar zal ik niet in de steek laten. Nee, voor haar zal ik zorgen zolang ze nog leeft.’ (fragment uit: Terugkeer)
In De fatale weg zijn alle geschriften van Evelien van Leeuwen gebundeld, waaronder het bekende en geroemde Klein in memoriam over haar gevangenschap in Bergen-Belsen en het Verloren Transport naar Tröbitz aan het einde van de oorlog.
Reportages van een Nebenkläger. Het boek verschijnt op 30 juni 2011. Bekijk de video
Rob Fransman
‘War ich Hitler oder was?’ Dat is zo’n beetje het enige dat John Demjanjuk gedurende zijn proces heeft gezegd. 92 zittingen lang heeft hij, liggend op een ziekenhuisbed, gezwegen en zijn advocaat het woord laten doen. De rechtbank in München was ervan overtuigd dat Demjanjuk in Sobibor heeft gediend en heeft meegewerkt aan het industriële moordproces in dit vernietigingskamp. Op 12 mei 2011 werd Demjanjuk schuldig bevonden aan medeplichtigheid aan de moord op ongeveer 28.000 Joden. Hij kreeg vijf jaar.
Rob Fransman (14 juni 1940) werd in 1943 gescheiden van zijn ouders en broer en dook onder in Zwijndrecht. Zijn ouders zaten enkele huizen verderop ondergedoken, maar werden verraden. Op 6 april 1943 werden ze in Sobibor vergast. Demjanjuk was toen als Trawniki-Wachmann in Sobibor werkzaam.
Uit respect voor de nagedachtenis van zijn ouders heeft Rob Fransman zich aangemeld als medeaanklager (Nebenkläger) in het Demjanjuk-proces. Voor de Wereldomroep hield hij een weblog bij van het proces. De Wereldomroep heeft ook een documentaire gemaakt van Rob Fransman in Sobibor. Deze DVD is (gratis) opgenomen in het boek.
Dr. Regina Grüter (Nederlands Rode Kruis) schreef het voorwoord. Jetje Manheim en Rozette Kats (Stichting Sobibor) verzorgden het nawoord
Demjanjuk en het laatste grote naziproces bericht van een verslaggever
Wim Boevink
In München stond Ivan Demjanjuk, volgens een vergeeld persoonsbewijs kampbewaker in het vernietigingskamp Sobibor, terecht voor medeplichtigheid aan de moord op 28.000 hoofdzakelijk Nederlandse Joden – aangevoerd vanuit Westerbork.
Achttien maanden duurde het proces, verdeeld over tweeënnegentig zittingsdagen. Wim Boevink woonde ze allemaal bij, dag na dag, en deed ervan minutieus verslag voor zijn krant, het dagblad Trouw. Er waren lezers die onderweg klaagden dat het zo wel genoeg was, dat de aandacht voor het proces buitenmaats was. Anderen moedigden hem aan verder te gaan, ze waren aangegrepen door wat ze lazen.
Wim Boevink ging door. Schreef Klein Verslag na Klein Verslag – zo heette zijn rubriek in Trouw. De journalistieke onderneming groeide uit tot een unieke weergave van een rechtsgang. Een bij vlagen wurgende reis door het duister, met de laatste nog levende daders en getuigen.
Jules Schelvis, Holocaustoverlevende, medeaanklager en auteur van het standaardwerk over Sobibor:
‘Wim Boevink publiceerde zijn berichten onder de titel Klein Verslag. Ik zou ze willen kwalificeren als Klein Monument’
Her life, the Secret Annex and her death. A short biography for young and old
Hans Ulrich
Anne Frank is undoubtedly the most renowned victim of the Holocaust. Six million Jewish victims of Nazi terror are symbolized in one person, a girl aged 14. But who was she, this precocious girl, this defiant teenager, this Jewess who in her moving diary already speaks of Jewish deaths in gas chambers? Over the years, Anne Frank has become something of a cult figure. Everyone knows Anne Frank.
Who was Anne Frank? views her life and the lives of her seven fellow hiders in the Secret Annex. Who betrayed them?Otto Frank, Anne’s father, who moved mountains to get the diary published, is also given a great deal of attention. This short biography for young and old is based on the latest research on the subject.
Hans Ulrich (born in 1939 in Hengelo), taught History at a Leiden Grammar school for over 30 years. For 17 years, he was editor-in-chief of the youth magazine Reflector and was a journalist at two major newspapers in the Netherlands. A great number of educational publications were written by him or in collaboration with him. Some of his schoolbooks became bestsellers in his country, and were widely used in the Dutch educational system. He is also the author of children’s books, some of which were translated into other languages. Hans Ulrich has sold over 3 million books.
Haar leven, het Achterhuis en haar dood. Een korte biografie voor jong en oud
Hans Ulrich
Anne Frank is zonder twijfel het bekendste slachtoffer van de Holocaust. Zes miljoen Joodse slachtoffers van de naziterreur gesymboliseerd in één persoon, een meisje van 14 jaar. Wie was zij eigenlijk, dit vroegwijze meisje, deze recalcitrante puber, deze Jodin die in haar prachtige dagboek al over vergassing van Joden spreekt? Anne Frank is door de jaren heen een cultfiguur geworden. Wie kent Anne Frank niet?
Wie was Anne Frank? geeft een helder overzicht van haar leven en dat van de andere zeven schuilers in het Achterhuis. Wie was de verrader van de ondergedoken Joden? Veel aandacht is er ook voor Otto Frank, die hemel en aarde moest bewegen om het dagboek uitgegeven te krijgen. Deze korte biografie voor jong en oud is gebaseerd op de meest recente onderzoeksresultaten.
Hans Ulrich (Hengelo, 1939) was ruim 30 jaar docent geschiedenis aan het Leids Gymnasium. Hij was 17 jaar hoofdredacteur van het jongerenblad Reflector en journalist bij het Utrechtsch Nieuwsblad en NRC Handelsblad. Alleen of samen met anderen schreef hij talloze schoolboeken. Tot zijn bestsellers behoren Kijk op de tijd, Geschiedenis van gisteren, Staat en macht, Memo, Bij de Tijd enGeschiedenis van de 20e eeuw. Hij schreef ook kinderboeken: Paolo, Leonardo da Vinci’s leerling(vertaald in het Duits en Esperanto) en De nieuwe wereld van William Tinker. In totaal verkocht Hans Ulrich meer dan drie miljoen boeken.
Stel je een gezin met jonge kinderen voor. Het gezin heeft het goed, ondanks de economische crisis. De ouders en kinderen wonen in een mooi huis in een prettige Nederlandse stad. Dan is het oorlog. Een paar dagen wordt er gevochten. Vreemde soldaten blijven. Zij spreken een andere taal. De buren moeten verhuizen, omdat een officier van dat vreemde leger er gaat wonen met zijn vrouw en kind. De kinderen in het gezin moeten voorzichtig zijn, vooral als er twee meisjes, tieners al, en een kleine jongen bij komen wonen. Op deze kinderen wordt gejaagd door de vreemde soldaten. Het gezin krijgt nog een kind. Dan is de oorlog voorbij en heeft iedereen in het mooie huis het overleefd. Er komt nog een kind. Heel veel jaren later vertellen de kinderen en jongeren van toen over hun ervaringen in die tijd. De moeder van het gezin heeft ook haar herinneringen vastgelegd. Haar op één na jongste dochter, een zuigeling nog in die tijd, heeft de verhalen verzameld in dit boek dat stilstaat bij wat er toen gebeurde en welke invloed dit op hun levens had.
Maurits Nibbering, directeur van Nationaal Monument Kamp Amersfoort, schreef het voorwoord.
Ellen ten Berge (1943) werkte ruim twintig jaar in het randgroepjongerenwerk; als vrijwilliger, onderzoeker en docent.
Het verhaal van een Joodse onderduikfamilie in Kortenhoef
De familie Benninga was welgesteld en moest onderduiken om aan deportatie en moord te ontkomen. Ab en Jans de Kloet uit Kortenhoef waren arm en wilden op een makkelijke manier bijverdienen aan tijdelijke onderduikers. Ingrediënten voor een traumatisch verblijf in een veel te kleine woning, voor alle betrokkenen. Het dilemma van goed of fout wordt pijnlijk zichtbaar.
Echtpaar De Kloet ging er vanuit dat de onderduik enkele maanden zou duren. Als Benno en zijn familie (vader, moeder en Mia) het einde van de oorlog zouden halen, zou er een mooie beloning wachten voor Ab en Jans. Maar de oorlog duurde veel langer. De Benninga’s bleven twee jaar, van februari 1943 tot begin 1945. En dat was teveel van het goede. Met name Jans kon er slecht tegen en schold, sloeg, bedreigde en terroriseerde het onderduikgezin.
Goed of Fout? Mishandeling van onderduikers in Kortenhoef
Begin 1945 grijpt dominee Boes uit ‘s-Graveland in en neemt eerst moeder en dochter Benninga in huis. Later volgen Benno en zijn vader. Ab en Jans de Kloet worden opgepakt en Ab belandt voor een korte periode in de gevangenis.
Vader Benninga hield vanaf de eerste onderduikdag een dagboek bij. Benno schreef, samen met William Hallstead, het boek mede aan de hand van dit dagboek. Enkele jaren na de oorlog emigreerden Benno en zijn familie naar Amerika. De familie Benninga bekeerde zich later tot het christendom.
Selma Wijnberg (Groningen, 1922) is een van de zeer weinigen die Sobibor overleefde. Dat was ook helemaal niet de bedoeling van de nazi’s. Sobibor was een vernietigingskamp, dat niemand mocht overleven, zodat na de oorlog nooit iemand zou kunnen getuigen over de massamoord die daar werd gepleegd.
Die opzet mislukte. In Sobibor brak in oktober 1943 een opstand uit, waardoor enkele honderden Joodse gevangenen het kamp konden ontvluchten. Onder hen Selma Wijnberg en haar Poolse vriend Chaim Engel. Ze bleven uit handen van de nazi’s en doken onder – in het uiterst vijandige Polen. Beiden overleefden de oorlog, en emigreerden uiteindelijk naar de Verenigde Staten.
Journalist/schrijver Ad van Liempt zocht Selma Wijnberg op en schreef het aangrijpende verhaal over haar periode in Sobibor, over haar onderduik en haar leven daarna. Als bijlage is het dagboek opgenomen dat Selma schreef over haar periode op de zolder van een Poolse varkensschuur – een uniek document.
Ad van Liempt (1949) publiceerde in 2002 Kopgeld, het onthullende en schokkende boek over de activiteiten van Amsterdamse Jodenjagers in 1943. Hij schreef in 2009 De Oorlog, het gelijknamige boek bij de NPS-televisieserie.
Elk boek over de Holocaust roept meer vragen op dan ze beantwoordt. Hoe heeft een beschaafd land als Duitsland de Joden zo meedogenloos, op industriële wijze en met bureaucratische efficiëntie, kunnen uitmoorden? Wat is de oorsprong van dit geweld?
De Holocaust was geen onverklaarbare ontsporing van de westerse cultuur. De raciale vernietigingspraktijken van het hitleriaanse Duitsland knoopten aan bij ideeën die in de geschiedenis van het westerse imperialisme waren verankerd. In de gaskamers trad het destructieve potentieel aan het licht van een beschaving die zich op een doodlopende weg bevond: uitroeiing bleek een mombakkes van deze beschaving zelf te zijn toen tegenkrachten tegen de Verlichting zich verbonden met industriële en technische vooruitgang, het geweldsmonopolie van de staat en rationalisering van heerschappijuitoefening. De guillotine en het machinegeweer, de moderne gevangenis en de lopendebandproductie, racisme en eugenetica, nationalisme en de verschijning van een nieuwe voorstelling van ‘de Jood’ als metafoor van een ziekte van het maatschappijlichaam, en de massaslachtingen van de koloniale oorlogen en de Eerste Wereldoorlog schiepen het sociale en mentale landschap waarbinnen de Endlösung werd bedacht en in werking gezet.
Wie kan de Holocaust bevatten? Een intellectuele uitdaging
In deze baanbrekende studie ontrafelt de Italiaanse historicus Enzo Traverso de wezenstrekken van het liberale Europa van de lange negentiende eeuw die het tot laboratorium van de geweldplegingen van de twintigste eeuw en Auschwitz tot authentieke loot van de westerse beschaving maken.
Enzo Traverso is professor aan Université de Picardie Jules Verne te Amiens.
‘Zeer origineel, provocerend en van het begin tot het einde briljant’, Saul Friedländer
Bittere tranen vertelt het verhaal van de Jodenvervolging in Tiel en de omliggende dorpen Lienden, Echteld, Ophemert en Wadenoijen. Op basis van geheel nieuw archiefonderzoek en interviews met onder andere Joodse overlevenden is het beklemmende beeld van de Sjoa in dit deel van de Betuwe vastgelegd. In Tiel overleefde zeventig procent van de Joden. Een gunstig percentage in vergelijking met het landelijke gemiddelde van 27%. Wat hier de oorzaak van is, is één van de vele vragen die de auteur beantwoordt.
Met veel oog voor detail beschrijft Tjeerd Vrij hoe het vervolgingsbeleid van de Joodse families vanaf 1940 uitpakte. Pijnlijk duidelijk wordt de actieve rol van de lokale ambtenarij en de grotendeels passieve rol van de lokale bevolking. Bijzonder is dat desalniettemin het grootste deel van de Joodse families onderduikadressen vond. Ook bijzonder is dat van de meeste families de bijhorende, vaak spectaculaire, onderduikverhalen zijn achterhaald en worden beschreven.
Hoe de overheid zich (niet) brandde aan het Jodenvraagstuk, een case study
Wat het boek ook onderscheidt is dat de auteur een diepgaande analyse maakt van de rol van de lokale kranten in het verspreiden van de antisemitische boodschap. Hetzelfde geldt voor de rol van de burgemeester van Tiel, die de Joodse gemeenschap zeer goed gezind was. Waarom hij het vervolgingsbeleid dan toch uitvoerde, is een vraag waar uitgebreid bij stil wordt gestaan.
Doordat landelijke en lokale ontwikkelingen zijn verweven met vele persoonlijke anekdotes van slachtoffers, uitvoerders, verraders én van de enkele helden die er gelukkig ook waren, is een meeslepend relaas ontstaan.
Tjeerd Vrij is onderwijskundige/organisatieadviseur en woonachtig in Tiel.
